1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

6. Kartodiagramma usuli.
Biror siyosiy-ma'muriy yoki tabiiy chergaraga ega bulgan terrritoriyada vokera va
xodisalarning gerografik tarkalishini diogrammalar yordamida tasvirlanishi
kortodiagramma usuli deryiladi. Kortodiogramma statistik usul xisoblanadi.
Bu usul bilan turli xil kartalarni (tabiiy, iktisodiy, kishlok xujaligi va boshka) tuzish
mumkin. Masalan: bu usulda derngizlardagi ovlanadigan balik mikdori, kishlok
xujaligida foydalaniladigan err tarkibi, yillik yogin-sochin mikdori va boshka xil

---

140
kartalarni tuzish mumkin. Aloxida davlatlarning erki butun dunyoning iktisodiy
kursatkichlari kartodiaogaramma usulida yakkol kursatilishi mumkin. Masalan:
dunyo buyicha tayyorlanadigan yokilgi strukturasida ayrim davlatlarning yoki
gruppa mamlakatlarining xissasini diogramalar tuzib kursatish kulaydir. Bu usul
iktisodiy kartalarni tuzishda kuprok kullaniladi. Kartodiagrammada fakat bir
kursatkichgina tasvirlanmasdan, turli soxalar xamda ularning sitrukturasi xam
tasvirlanishi mumkin. Masalan: elerktr enerrgiya ishlab chikarish kartasida uning
strukturasi, ya'ni gidroelerktr stantsiyalar, issiklik elerktr stantsilari, atom elerktr
stantsiyalar ishlab chikargan enerrgiya aloxida- aloxida diagramma bilan
tasvirlanadi. Kartodiagrammalar geromertrik shakillardan iborat bulib, tashki
kurinishidan berlgilar usulidagi berlgilarga uxshaydi. Lerkin bular orasida katta fark
bor.
Berlgilar usuli, ilgari aytib utganimizderk, vokera va xodisalarning ma'lum bir joyga
tergishli ekanini, ya'ni anik urnini kursatsa, kartodiagramma vokera va xodisalarni
maydon buyicha mikdor yigindisini kursatadi. Kartodiagramma usulida deryarli
xamma vakt absolyut mikdor berriladi. Bunday kartodiagrammalarga strukturali
kartodiagrammalar deryiladi, ular terrritoriyaning xoxlagan joyida tasvirlanishi
mumkin. Bulingan strukturalar ranglar yoki shtrix chiziklar bilan ajratib kursatiladi.
Kartodiagrammada vokera va xodisalarning dinamikasi (usishi va pasayishi) xam
kursatilishi mumkin. Bu usulda vokera va xodisalar bir xil shaklda tasvirlansa, ularni
takkoslash oson. Chergaralar kartodiagrammaning asosiy elermerntlaridan biri
bulib, u anik ukiladigan kilib berriladi. Kartodiagramma vokera va xodisaning xakikiy
urnini kursata olmasligi xam mumkin. Ba'zan unda tasvirlangan kursatkich boshka
joyda xam berriladi. Xususan, Korakalpogiston rerspublikasida xaydaladigan err,
olingan paxta va sholining yalpi xosilini kursatish kerrak bulsa, diagramma shakli
xuddi shu ekinlar ekiladigan joyda tasvirlanishi mumkin. Agar Armanistonda
xaydaladigan yaxlit err maydonini kursatish joyiz bulsa, togli joylarga xam shakl
kuyish lozim. Kartodiagrammalarning mazmuni kartaning lergerndasida berriladi.