1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

1. Kartografik proerktsiyalar.
Kartani tushinish uchun, uning plandan farki nimada ekanligini anglash uchun
va nixoyat, ellipsoid (shar) sirtini terkis kogozga (kartaga) tushirishda xosil
buladigan uzgarishlarni tasavvur kilish uchun kartografik proerktsiyalar tugrisida
ma'lumotga ega bulish zarurdir.
Kartografik proerktsiya derb, errning kavarik yuzasini (ellipisoidini) terksis
yuzada, ya'ni kartada tasvirlash usuliga aytiladi.
Kartografik proerktsiya tugrisida ertarli darajada bilimga ega bulgan kishi
kartadagi xatoliklarni, ularning turlari va tarkalishini tasavvur kila oladi.
Yerning sharsimon yuzasini uzgartirmasdan fakat globusda bir xil
mashstabda aks ettirish mumkn.
Ellipsoid (yoki shar) yuzani konus yoki slindrga uxshab terkislikka yoyib
bulmaydi. Agar terkislikka yoyilsa ochik uzik joylar (derformatsiya) xosil buladi. Bu
ochik joylarni tuldirib tasvirlash uchun ular «chuziladi». Natijada tasvirlangan
yuzalarning mashstabi xamma joyda bir xil bulmaydi.
Kartografik proerktsiyalar nazariyasida ellipsoid yuzasidagi juda kichik aylana
(doira) terkislikda tasvirlanganda ellipsga aylanadi va uni ellips xatoligi derb
yuritiladi.
Yer yuzasini terkis yuzaga yoyib tasvirlaganda kuyidagi xatoliklar kerlib
chikadi:
Burchak xatoligi;
Oralik xatoligi;

---

130
Maydon xatoligi
Shakl xatoligi.
Bu xatoliklarning vujudga kerlishini va ularning err shari buyicha kartada
tarkalishini kurgazmali kilib kursatish uchun globus merridianlar buyicha zonalarga
(tilimlarga) bulinib, ekvator chizigi buyicha yoyilsa, oraliklarda ochik joylar xosil
buladi.
Agar globus yuzasini paralerllar buylab kismlarga (polosalarga) bulib, ular
terkislikka bir merridian buyicha yoyilsa, parlerllar orasida xam ochik joylar vujudga
kerladi.
Tilim va polosalar bir xilda yoyilib, ochik joylar tuldirilsa, dunyo kartasi xosil
buladi.
Bundagi xatolik asosan oralik xatoliklardan iborat buladi. Mayda mashstabli
bunday kartalarda uzunlik mashstabi ekvator bilan boshlangich merridiandagina
uzgarmay saklanib koladi, ya'ni yoyib kushilmagan maydonlarda xatoliklar
bulmaydi.
Kartalarda xatosiz tasvirlangan joylardagi uzunlik mashstabi bosh mashstab
derb ataladi. Xato bilan tasvirlangan maydonlardagi mashstablar uzgaruvchan
bulib, xususiy mashstab deryiladi.
Gerografik kartalarda bosh mashstab kusatiladi, u janubiy ramkaning tagiga
yoki shimoliy ramkaninng terpasiga yozib kuyiladi.
Barcha gerografik kartalarning bosh mashstabi asosida xoxlagan
terrritoriyamizning xususiy mashstabini topish mumkin. Buning uchun biror joydan
utadigan merridian yoki paralerll yoyi uzunligi uning err yuzasidagi xakikiy
uzunligiga nisbati olinadi.
Bu kuydagi formula bilan topiladi:
L
i
m
=
Bu errda:
m
–
xususiy mashstab,
j
–
kartadagi 10 merridian yoki paralerl yoyining uzunligi (sm. xisobida)
L - shu yoyning err yuzasidagi uzunligi.
Masalan: «Dunyo ukuv atlasi» ning 102-103 bertlaridagi MDX ning siyosiy-ma'muriy
kartasidan (bosh masshtab 1:20.000.000) Karaganda va Norilsk shaxarlari atrofining
xususiy mashstablari aniklanishi kerrak bulsin:

---

131
Karaganda shaxri 500 li paralerlda joylashgan. Kartada bu kernglikdagi 100 paralerl
yoyning uzunligi 3,6 sm., err yuzasida 100 yoyning uzunligi 71697000 sm. (1-
ilovadan olindi) formulaga kuyilganda:
19915800
:
1
19915800
1
см
71697000
6
.
3
=
=
=
=
cm
L
i
m
1.
Norilsk shaxri 700 li paralerl yakinida joylashgan. Bu errda 100 li parerlerl
yoyning uzunligi kartada 2 sm. ga terng, err yuzasida esa 100 li yoyning
uzunligi 38187000 sm (1-ilovadan olingan) formulaga asosan:
19093500
1
38187000
cm
2
L
i
m
=
=
=
га
Dermak, bu kartada, karaganda atrofining xususiy mashstabi 1:19915800.
Norilsk shaxri atrofining xususiy mashstabi esa 1:19093500 ekan.