Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika

 
MEKX ning asosiy tamoyillari
MEKX da tashuvchi elektrolit tarkibida surfaktant (6 - rasm) bo‗lib, uning 
konsentratsiyasi mitsella hosil qilish kritik nuqtasidan yuqori bo‗ladi. Bunda 
surfaktant bufer eritmada yaxshi erishi lozim. MEKX da eng keng 
qo‗llaniladigan surfaktantlar natriy dodetsilsulfat (NDDS) (anionli surfaktant), 
setiltrimetilammoniy bromid (kation surfaktant), xol kislotasi tuzlari (xiral 
surfaktant) hisoblanadi. 

---

137
6 – rasm. Mitsellalar turlari 
Suvli 
muhitda 
surfaktant 
o‗z-o‗zidan 
mitsella 
hosil 
qilib, 
aggregatsiyalanadi. Bunda uning gidrofil guruhlari tashqi qavatni, gidrofob 
qismi qutbsiz - ichki qavatni hosil qiladi. Bunda ichki qavatda tahlil qilinuvchi 
modda molekulalari joylashishi mumkin. Odatda mitsellalarining tashqi yuzasi 
manfiy zaryadlangan bo‗lib (NDDS), elektr maydoni ta‘sirida ular EOO qarshi 
tomonga harakatlanadi. Neytral molekulalarning harakatdagi suvli bufer va 
psevdostatsionar mitsellyar fazalar o‗rtasidagi taqsimlanishi ularning o‗zaro 
ajralishiga olib keladi. Bufer va mitsellalar ikki fazali tizimni hosil qilib, tahlil 
qilinuvchi modda ushbu ikki faza o‗rtasida taqsimlanadi. Bu turdagi ajralish 
jarayoni ―teskari fazali‖ YUSSX ga yoki ekstraksiya jarayoniga o‗xshash 
bo‗ladi.
MEKX mitsella tizimida surfaktant bufer eritmada yaxshi erishi, hosil 
bo‗lgan mitsellyar eritma bir xilda taqsimlanishi va UB nur sohasida nur 
yutmasligi lozim.
MEKX tizimining selektivligi asosan surfaktant tabiatiga bog‗liq. YUSSX 
ning ―teskari fazali‖ varianti kabi moddalarning eruvchanligini oshirish 
maqsadida ko‗pchilik hollarda bufer eritmalar tarkibiga organik erituvchilar 
qo‗shiladi. MEKX tahlil usulida enantiomerlarni ham bir-biridan ajratish 
mumkin bo‗lib, bunda xiral surfaktantlardan foydalaniladi.
MEKX prinsiplari ko‗pchilik hollarda kolonkali xromatografiya bilan 
o‗xshash bo‗lishiga qaramasdan, MEKX da mitsellalar harakatda bo‗ladi. SHu 
tufayli ham kolonkali xromatografiyaning prinsiplari har doim ham MEKX ga 
mos kelmaydi.
7. 
Neytral zarrachalarning harakatlanish vaqti, t
R 
quyidagi tenglama bilan 
ifodalanadi:
)
/
(
1
)
'
1
(
0
0
mc
R
t
t
t
k
t



; 
Bu erda t
0
– ushlanmaydigan zarrachalarning kapillyarning samarador 
uzunligini bosib o‗tish uchun kerakli vaqt; t
MC 
– mitsellaning kapillyarning 
effektiv uzunligini bosib o‗tish uchun kerakli vaqt; k‘ – sig‗im kattaligi. Bunda 
t
R
qiymati har doim t
0 
va t
MC
orasida yotadi.

---

138
8. Neytral zarrachalar uchun sig‗im kattaligi - k‘ quyidagi tenglama orqali 
hisoblab topiladi: 
)
/
1
/(
)
1
/
(
'
MC
R
o
R
t
t
t
t
k



;
9. Amalda k‘quyidagi formula asosida hisoblab topiladi: 
1
'


o
R
t
t
k
; 
Bu erda, t
R
– tahlil boshlanishidan tahlil qilinuvchi modda cho‗qqisining 
maksimal balandlikka erishgungacha o‗tgan vaqt; t
0
– tahlil boshlanishidan 
kapillyarda ushlanmaydigan modda cho‗qqisining maksimal balandlikka ega 
bo‗lgungacha o‗tgan vaqt. KZE dan farqli o‗laroq MEKX da k‘ moddani 
tavsiflovchi asosiy ko‗rsatkichlardan biri bo‗lib hisoblanadi.
10. Neytral zarrachalarning ajralish darajasi – R
S
quyidagi formula asosida 
hisoblab topiladi: 
1
0
0
2
2
'
)
/
(
1
)
/
(
1
)
'
1
(
'
)
1
(
4
)
(
k
t
t
t
t
k
k
N
R
MC
MC
S










; 
Bu erda α – selektivlik bo‗lib, k‘
2
ning k‘
1
ga nisbati bilan topiladi. Ikkita 
modda bir-biriga yaqin joylashgan cho‗qqilar hosil qilganda (

≤1,1) faqat k‘dan 
foydalanish mumkin. Bunda keltirilgan tenglamadan ko‗rinib turibdiki, oddiy 
xromatografiya sharoitlari kabi MEKX da moddalarni ajratish jarayonini 
samaradorlik, selektivlik, ushlanish va ajraluvchi tizimning kimyoviy tuzilishini 
o‗zgartirib yaxshilash mumkin.
MEKX asosan qutbsiz molekulalar tahlilida qo‗llanilishiga qaramasdan 
ushbu texnologiyani zaryadlangan zarrachalar tahlilida ham qo‗llash mumkin. 
Bunda ajralish jarayoni xromatografiya va elektroforez mexanizmlarini o‗z 
ichiga oladi. Ajralish jarayonini yanada optimallashga zaryadlangan zarrachalar 
va mitsellalar o‗rtasidagi qo‗shimcha ta‘sirlarni yuzaga chiqarish bilan erishish 
mumkin. Bunda ion juftlar surfaktant va tahlil qilinuvchi zarrachalar zaryadlari 
qarama-qarshi bo‗lganda hosil bo‗lib, aks holda, ular bir-biridan ―qochadi‖. 
Ushbu ta‘sirlashishlar zaryadlangan molekulalarni bir-biridan ajratishda katta rol 
o‗ynashi mumkin.