E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

 
1.2. Energiya tejamkorligi va energetika resurslarini 
boshqarishning asosiy tushunchalari
O‗zbekistonning energiya sig‗imi iqtisodi o‗rta rivojlanish 
darajasidagi davlatlarga nisbatan taxminan ikki hissa yuqoriligi energiya 
tejamkorligi bo‗yicha keng masshtabli tadbirlar o‗tkazilishi uchun asos 
bo‗lib hisoblanadi. Zamonaviy energiyaga bo‗lgan talabdagi energiya 
tejamlik potensialining 40-45% dan foydalanilmayapti. 
Bu potensialdan foydalanish yoqilg‗i qazib olishdan ancha arzon. Uning 
uchdan bir qismidan ko‗prog‗i yoqilg‗i energetika kompleksining 

---

22 
butun texnologik zanjiri va sanoatda, shuncha qismi kommunal-maishiy 
sektorda, 20% qishloq xo‗jaligida va 10 % ga yaqini transportdadir. 
Respublikada energiyaga bo‗lgan talabning yuqori darajadaligi 
energiya talab etadigan jarayonlarning past texnikaviy darajasi va ishlab 
chiqarish energiya sig‗imi tizimi bilan belgilanadi. 
O‗zbekiston Respublikasining 2010 yilgacha energiya tejamkorlik 
Davlat dasturining asosiy vazifasi yangi texnologiyalar, mashinalar, 
jihozlar, maishiy uskunalar asosida yoqilg‗i-energetik manba‘larini 
ishlatish samarasini oshirishni ta‘minlash va dunyo miqyosidagi boshqa 
texnikaviy vosita va transportni qo‗llash, hamda ularni tejashning 
ma‘muriy-huquqiy, texnikaviy, iqtisodiy, texnologik va tashkiliy tadbirlari 
kompleksini o‗tkazishdan iborat. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
yonilg‘i 
energetika 
majmunini 
rivojlantirishning strategik yo‘nalishi energiyadan oqilona foydalanish va 
energiya tejamkorligi masalalari hisoblanadi. Ushbu masalalarni ko‘rib 
chiqishda elektr energiyani tejashning siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy, 
boshqaruv, texnik va texnologik jixatlariga kompleks tarzda yondoshish 
lozimdir. 
O‘zbekistonning davlat siyosati va energetika strategiyasi o‘zida 
quyidagilarni aks ettiradi: 
-energiya tejamkorligini, yoqilg‘i energetika majmuini ishlab 
chiqarish tarkibiy tuzilishini takomillashtirish; 
-faoliyat yurituvchi quvvatlarining tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish; 
-ikkilamchi resurslardan foydalanish;
-kichik va o‘rtacha IES larni qurish; 
-energiyasi mo‗l-ko‗l bo‘lgan va energiya taqchil bo‗lgan tumanlarni 
birlashtirishga asoslangan mintaqaviy energetika siyosati yuritish; 
-atrof-muxitga 
texnogen 
jarayonlar 
ta‘sirini 
qisqartirishga
yo‗naltirilgan ilmiy-texnik va ekologik siyosat yuritish;
-tashqi iqtisodiy energetik hamkorlikni yo‗lga qo‘yish;
-narx va soliq siyosati asosida energetika siyosatini yuritish 
mexanizmlari;
-investitsiya sohasidagi iqtisodiy siyosatni takomillashtirish; 
-energetik komplekslar hamda me‘yorlarni ishlab chiqish. 

---

23 
Sanoatda energiya iste‘molini tejash bo‘yicha 10 yil mobaynida, ya‘ni 
1995 yilgacha amalga oshirilgan har xil tadbirlar natijasida yevropa 
mamlakatlarida energiyaning umumiy iste‘molini qisqartirish va 20% 
tejalishiga yerishildi. 1995 yilgacha esa energiyani sanoat ishlab 
chiqarishining qo‘shimcha ravishda ko‘payishiga erishilishi hisobiga yana 
20% ga o‘sdi. Birinchi 20% tejamkorlik juda kam miqdorda kapital 
mablag‘ sarflanishi hisobiga amalga oshirildi. 1995 yildagi 20% 
tejamkorlikka esa katta mehnat sarfi evaziga erishildi, bu miqdordagi 
tejamkorlikka erishish ko‘p darajada samarali bo‘lgan yangi 
texnologiyalarni qo‘llash va ko‘p miqdorda kapital yo‘naltirishni talab 
etdi.
Energiya tejamkorligi masalalarini ko‘rib chiqishda elektr energiya, 
issiqlikni tejashga doir barcha chora-tadbirlarni qo‘llagan holda kompleks 
yondoshuvdan foydalanish muhimdir. 
Elektr energiyani tejash tadbirlarining ko‗rinishlari quyidagi 
pog‗onalarga bo‗linadi: 
1.Kamxarajat (tashkiliy) tadbirlar; 
2.Texnik tadbirlar. Avtomatik nazorat tizimlarini qo‗llash shart-
sharoitlarini to‗la ta‘minlash; 
3.Avtomatik nazorat tizimini to‗liq qo‗llash. 
Energiya tejamkorligini boshqarishning maxsus organlarini tuzish va 
energiya tejamkorligi sohasida umumiy ma‘lumotlarni oshirish bo‘yicha 
har xil tuzilmalarni tashkil etish zarur. 
Hozirgi bozor iqtisodiyoti tobora rivojlanib borayotgan vaqtda, 
iqtisodiy ko‗rsatgichlar juda ham katta ahamiyatga egadir. Biror bir 
inshoot, qurilma va hokazolar, avvaldan texnik-iqtisodiy hisoblarsiz 
boshlanishi mumkin emas. Shuning uchun iqtisodiy ko‗rsatgichlarni 
chuqur, hozirgi zamon, ya‘ni bozor iqtisodiyoti nuqtai nazaridan o‗rganish 
lozim.