Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

huquq va majburiyatlari;
140
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- 
ota-onalik huquqidan mahrum qilish asoslari va tartibi ( O K 79,
80-m .);
- vasiylik va homiylikka murojaat etish huquqi.
Y u q o r i d a s a n a b o 't i l g a n o ila h u q u q l a r i , m a n f a a t l a r i va 
majburiyatlari shular bilan cheklanmaydi.
O ta-onalik h u q u q id a n m a h ru m qilish instituti oilaviy-huquqiy 
m u n o sa b a tla rd a alohida o ‘rin tutadi.
Shunday qilib, oilaviy huquqiy m u n o sa b a tla r deganda, fuqarolar 
o 'r ta s id a b o i a d i g a n va oilaviy hu q u q iy n o r m a la r bilan tartib g a 
solinadigan ijtimoiy m u n o sa b a tla r tushuniladi.
H a r q a n d a y b o s h q a m u n o s a b a t l a r d a b o ‘l g a n id e k , oilaviy 
huquqiy m u n o sa b a tla rd a quyidagi uch element mavjud:
- subyekt;
- subyektiv h u q u q va majburiyatlar.
Oilaviy huquqiy m unosabatlarning subyekti b o ‘lib, er-xotin, ota- 
ona, bolalar, vasiylar va homiylar, boshqa q a rin d o s h -u ru g ia r h am d a 
oila qonunchiligi sohasida u yoki bu m u n o sa b a tla rn i hal etishda 
ishtirok etuvchi yuridik shaxslar, fuqarolar uyushmasi, muassasalar, 
organlar, ijtimoiy birlashm alar hisoblanadi.
Oila a ’zolariga yoki oilaning sobiq a ’zolariga tegishli, qon u n bilan 
him oya qilinadigan axloqiy va moddiy qadriyatlar yuzasidan oila 
h u q u q i subyektlari qab u l qiladigan h a r a k a t va q a r o r la r oilaviy- 
huquqiy m u n o sab atlarn in g obyektlari bo'lishi mum kin.
Bir-birlariga nisbatan yuzaga kelgan m u a m m o la rn i hal qilish 
j a r a y o n id a oilaviy-huquqiy m u n o s a b a tla r n in g subyektlariga ega 
b o 'lg a n h u q u q va m ajburiy atlarn in g yig'indisi h u q u q iy subyekt- 
lardir.
Nikoh 
— erkak bilan ayolning teng huquqli, erkin va ixtiyoriy 
ittifoqi bo'lib, u fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (F H D Y O ) 
o rganlarida tuziladi va oila tuzish m aqsadiga xizmat qiladi.
N ik o h tuzish — sh u n c h a k i rasm iyatchilik emas. D a v la tn in g
nikohni qayd etishi yuridik faktdir. A y n an ro 'y x a tg a olingan (qayd 
etilgan) nik o h yuridik n ik o h deb hisoblanadi va fa q a t ugina er- 
xotinlik huquqlari va majburiyatlarini yuzaga keltiradi, ro'yxatsiz 
(qaydsiz) n ik o h h a q iq iy em as. D iniy r a s m - r u s u m l a r g a b in o a n
tuzilgan nikoh h uquqiy aham iyatga ega emas.
E rk ak va ayolning h a q iq a td a birga yashashi («fuqarolik nikohi» 
deyiladi) natijasida ular o 'r ta s id a h u q u q iy m u n o s a b a tla r yuzaga 
kelmaydi, ular bir-birlarining oldida yuridik h u q u q va m ajburiyatga 
ega b o 'l m a y d ila r (masalan, birga yashovchi (ayol) o'z i bilan birga 
yashovchi (erkak)dan t a ’m inot olishga haqli bo'lm aydi).
141
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N ik o h tuzish n ik o h la n u v c h ila rn in g fu q a ro lik holati dalo lat- 
n om alarini q ayd etish organlariga ariza berganlaridan keyin bir oy 
m u d d a t o ‘tgach, shaxsan ularning ishtirokida am alga oshiriladi. 
Uzrli sa b a b la r b o i g a n d a fuqarolik holati d alolatnom alarini qayd 
etish orqali bir oy o ‘tg unga q a d a r nikoh tuzishga ruxsat berilishi 
m u m k in . N ik o h yoshi respublikam izda e rk a k la r uchun 18 yosh, 
a y o llar u c h u n 17 yosh etib belgilangan. Tegishli tu m a n , s h a h a r
hokimligi nik o h yoshini k o ‘pi bilan bir yilga kamaytirishi m umkin. 
Shu bilan b o g i i q quyidagi holatga e ’tiborni qaratish lozim, y a ’ni 
er-xotinlar 18 va 17 yo sh d an emas, balki nikoh tuzilgan v a q td a n
boshlab t o i i q huquqiy la yoqatga ega hisoblanadi.
N ik o h tuzish natijasida vujudga kelgan m u o m a la layoqati 18 
y o sh g a t o i g u n c h a n ik o h tuzilgan ta q d i r d a h a m t o i i q h a jm d a
tasdiqlanadi.
N ik o h tuzishni xohlovchilarning yoshi q o n u n d a cheklanmaydi. 
B a ’zida v oyaga yetm aganlarning xohishi b o 'lsa ham , nikohni tuzib 
bo'lm aydi. Quyidagi hollarda nikoh tuzilmaydi:
- loaqal bittasi ro 'y x atg a olingan boshqa nik ohda turgan shaxslar 
o 'r t a s i d a ( fa q a t F H D Y O o r g a n l a r i d a r o 'y x a t g a olingan n ik o h
n a z a r d a tutiladi. H a q i q a t d a birga y ashash e ’tib o rg a olinmaydi. 
N ik o h tuzishga sud q a ro ri bilan ajratilgan va haqiqiy em as deb 
topilgan nikohlar to 'siq bo'lolm aydi);
- l o a q a l b itta s i r u h i y a t b u zilish i ( r u h iy kasalligi y o k i aqli 
zaifligi sababli sud to m o n id a n m u o m a la g a la yoqatsiz deb to pilgan 
s h a x s la r o ' r t a s i d a , spirtli ic h im lik la r yo k i n a r k o t i k m o d d a l a r
is te ’m o l qilish b ila n b o g i i q h o l a t l a r d a f u q a r o n i n g m u o m a l a
layoqati cheklanishi nikoh tuzishga monelik qilish uch u n asos b o 'la
o lm ay d i);
- nasl-nasab shajarasi b o 'y ic h a to 'g 'r i tutashgan qarin d o sh lar 
o ' r t a s i d a , t u g 'i s h g a n va o 'g a y a k a - u k a l a r b ila n o p a - s in g illa r
o 'rta sid a , shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka 
olinganlar o'rtasida.
N i k o h l a n u v c h i s h a x s l a r n i tib b iy k o ' r i k d a n n ik o h l a n u v c h i
shaxslarning roziligi bilan davlat sog'liqni saqlash tizimi muassasalari 
o 'tk a z a d i.
N ikohlanuvchi shaxsni k o 'r ik d a n o 'tk a z ish natijalari shifokor 
siri hisoblanadi va u nik ohlanuvchi shaxsga faq at k o 'r ik d a n o 'tg a n
shaxsning roziligi bilan bildirilishi m um kin. Basharti nik ohlanuvchi 
shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki o d a m im m uniteti taqchilligi 
virusi (O ITS infeksiyasi) borligini b o sh q asid an yashirgan bo'lsa, 
u sh b u shaxs nikohni haqiqiy emas deb topishni talab qilib sudga
142
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m urojaat etishga haqli bo'ladi. Yuqoridagi kasalliklarga chalingan 
holatlar nikoh tuzishga monelik qiladi.
Bundan tashqari, er-xotin yoki ulardan biri oila qurish maqsadini 
k o 'zlam ay tuzgan soxta nikohlari h a m haqiqiy emas deb topiladi 
(O K 49-m).
N ikohni faqat sud haqiqiy emas deb topishi m umkin.
N ik o h n in g haqiqiy emas deb topilishi shu n i k o h d a yoki uni 
haqiqiy emas deb topilgan k u n d a n boshlab 300 kun ichida tug'ilgan 
bolalar huquqiga t a ’sir qilmaydi. Bunday bolalar haqiqiy nikohda 
tug'ilgan bolalardek h u q u q q a ega bo'ladilar.
Turli hayotiy sabablarga k o 'r a b a ’zi nikohlar buziladi, er-xotinlik 
m unosabatlari t o 'x tay d i (sud to m o n id an e ’lon qilingan er-xotindan 
birining o'lim i tufayli nik ohning tugatilishi).
Er-xotin hayotligida nik o h faq at ajratish yo'li bilan buzilishi 
mum kin. Ajratishni sud yoki F H D Y O organlari rasmiy tartib d a 
a m a l g a o s h i r a d i . X o t i n n i n g h o m i l a d o r l i g i v a q t i d a va b o l a
t u g 'i l g a n i d a n keyin bir yil m o b a y n i d a e r - x o tin n in g roziligisiz 
n ik o h d an ajratish to 'g 'risid a ish qo'z g'atilishi m u m k in emas.
E r - x o tin la r F H D Y O o r g a n l a r i d a n n ik o h tugatilishi h a q id a
guvohnom a olm agunlaricha yangi nikoh tuzishga haqlari bo'lmaydi.
E r va x o tin n in g m ulkiy h u q u q va m ajb u riy a ti. O 'z b e k is to n
Respublikasining Oila kodeksiga binoan, er va xotinning mulkiy 
h u q u q va majburiyatlari qonuniy va shartnom aviy tartib d a amalga 
oshiriladi.
O 'z b e k is to n R esp u b lik asin in g F u q a ro lik k o d ek sid a s h u n d a y
deyilgan: «Er va xotinning nikoh d av o m id a orttirgan mol-mulklari, 
...agar q o n u n yoki n ik o h s h a rtn o m a s id a b o s h q a c h a hoi k o 'r s a ­
tilmagan bo'lsa, ularning birgalikdagi um um iy mulki hisoblanadi» 
(23-modda).
Oila ko deksida sh artn o m a n in g bu turi batafsil tartibga solingan. 
U n d a « n ik o h s h a rtn o m a s i» tu sh u n ch asi, uni tuzish sh artlari va 
ta r tib i, m a z m u n i va r o 'y x a t g a olish m e x a n iz m i, s h a r t n o m a n i
o'z gartirish va b ekor qilish, uni to 'la yoki qism an haqiqiy emas deb 
topish kabilar belgilangan.
Q o n u n g a b i n o a n , n i k o h l a n u v c h i s h a x s l a r n i n g y o k i er va 
x o tin n in g n i k o h d a b o 'l g a n d a v r i d a h a m d a e r-x o tin n i k o h d a n
a jratilg an ta q d i r d a u la rn in g m ulkiy h u q u q va m a jb u riy a tla rin i 
belgilovchi kelishuv n ik o h s h a r tn o m a s i d e b h iso b lan ad i. E r va 
xotinning shaxsiy h u q u q va m ajburiyatlari nikoh shartnom asining 
predm eti b o 'l a olmaydi. M a salan , s h a r tn o m a d a bir-birini sevish 
m ajburiyatini m u stah k am lash m um kin emas.
143
www.ziyouz.com kutubxonasi

---