Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

6-§. Mehnat shartnomasini tuzish
Ilgari t a ’kidlanganidek, m e h n a t shartnom asini tuzish paytida 
x o d i m l a r n i n g q o n u n l a r va b o s h q a n o r m a t i v h u j j a t l a r b ila n
belgilangan m eh n at huquqlari va kafolatlar darajasi pasaytirilishi 
m um kin emas.
M eh n at shartnom asi yozma shaklda tuziladi.
M e h n a t s h a r t n o m a s i n i n g sh a k li O 'z b e k i s t o n R e s p u b lik a s i 
h u k u m a ti t o m o n id a n 1997-yil 11-martdagi 133-son q a ro ri bilan 
tasdiqlangan N am unaviy m ehnat shartnomasini hisobga olgan holda 
i s h l a b c h i q i l g a n . M a z k u r h u j j a t d a y o z m a h o l d a g i m e h n a t
shartnom asini tuzish yuzasidan tavsiyalar tasdiqlangan.
M a z k u r tavsiya va m ehnat shartnom asining nam unaviy shakli 
m ulkchilikning b a rc h a shakllaridagi k o rx o n a , m uassasa, tashki- 
lotlarga, y a ’ni ish beruvchilar va xodimlarga mehnat shartnomalarini 
tuzishda amaliy y ordam berish m aq sad id a ishlab chiqilgan.
M e h n a t sh a rtn o m a si bir xil kuchga ega b o 'lg a n k a m id a ikki 
nusxada tuziladi va h ar bir tarafga saqlash uchun topshiriladi.
M eh n at shartnom asida taraflarning manzillari ko'rsatiladi.
M e h n a t shartnom asi xodim va ishga qabul qilish h uquqiga ega 
b o 'lg a n m a n s a b d o r shaxsning imzosi bilan m ustahkam lanib, uning 
tasd iq la n g a n m u d d a ti k o 'rsa tila d i. B unday tasdiqlash im zoning 
haqiqiy va vakolatli ekanini ko'rsatadi.
M e h n a t sh a rtn o m a si sanasi k o 'rs a tilg a n ho ld a im zolar bilan 
tasdiqlanadi. K orxona, muassasa, tashkilot ishga qabul qilish huquqi 
berilgan m an sa b d o r shaxsning imzosi gerbli m u h r bilan tasdiqlanadi 
(g e r b li m u h r b o ' l m a g a n t a q d i r d a , i m z o n i n g h a q i q i y l i g i va 
vakolatliligi boshqa m u h r bilan tasdiqlanadi).
M a z k u r tavsiyalarda ko'rsatilganidek, xodimning talabiga k o 'ra, 
m ehnat shartnomasi u biladigan tilda tuziladi va davlat tilida tuzilgan 
s h a rtn o m a bilan bil xil kuchga ega bo'ladi.
X o d im bilan tuzilgan m e h n a t sh a rtn o m a si ishga qab u l qilish 
to 'g 'risid a buyruq chiqarish uchun asos hisoblanadi.
117
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Buyruq tuzilgan m e h n a t shartnom asi m azm uniga zid bo'lmasligi 
kerak.
M e h n a t s h a r t n o m a s i n i n g m u d d a ti M e h n a t k o d e k s in in g 75- 
m o d d a s i d a k o ' r s a t i l g a n . U n g a k o ' r a , m e h n a t s h a r t n o m a s i :
no m u ay y an , y a ’ni amal qilish m u d d ati k o 'rsatilm ag an m uddatga; 
besh yildan ortiq b o i m a g a n m u d d a tg a ; m u a y y a n ishni bajarish 
vaqtiga m o'ljallab tuziladi.
A g a r m e h n a t s h a r t n o m a s i d a u n i n g a m a l q ilis h m u d d a t i
k o ' r s a t i l m a g a n b o ' l s a , b u n d a y h o l d a m e h n a t s h a r t n o m a s i
n o m u a y y a n m u d d a tg a tuzilgan hisoblanadi.
N o m u a y y a n m u d d a tg a tuzilgan m eh n at shartnom asi xodimning 
roziligisiz m uay y an m u d d a tg a m o 'l ja lla b q ay ta tuzilishi m um kin 
emas.
M uhim i shundaki, M e h n a t kodeksining 76-moddasida m uddatli 
m ehnat shartnomasi tuzishga yo'l qo'yilishi m um kin bo'lgan holatlar 
alohida t a ’kidlab o'tilgan.
M uddatli m eh n at shartnom asi bajarilajak ishning xususiyatlari, 
uni bajarish shartlari yoki xodim ning m anfaatlarini hisobga olib, 
n om uayyan m u d d a tg a m o ija lla n g a n m eh n at shartnom alarini tuzish 
m um kin b o 'lm a g a n hollarda, ko rx o n a rahbari, uning o'rinbosarlari, 
bosh buxgalter bilan, k o rx o n a d a bosh buxgalter lavozimi b o 'lm a g a n
ta q d ir d a , m a z k u r vazifani b a ja ru v c h i x odim bilan, sh u n in g d e k
q o n u n d a na z a rd a tutilgan boshqa hollarda tuziladi.
Q o n u n g a binoan, ishga qab u l qilishga 16 y o sh d an yo'l qo'yiladi.
15 yoshga to 'lg a n shaxslar ota-o n asid an birining yoki ular o 'rnini 
bosuvchi shaxsning y o zm a ravishdagi roziligi bilan ishga qab u l 
qilinishi m umkin.
Y o s h l a r n i m e h n a t g a t a y y o r l a s h m a q s a d i d a u m u m t a ’lim 
maktablari, litsey, kasb-hunarkollejlariningo'q uvchilarini 14 yoshga 
to 'lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o'rnini bosuvchi 
shaxsning roziligi bilan bolalarning sog'lig'iga va kam ol topishiga 
ziyon yetkazmaydigan va t a ’lim olish jarayonini buzm aydigan yengil 
ishlarni o 'q i s h d a n b o 's h v a q tla rid a b ajarish uch u n ishga q ubul 
qilishga yo'l qo'yiladi.
18 yoshga to 'lm a g a n shaxslarni ishga qabul qilish K odeksning 
2 4 1 -m o d d a s id a n a z a r d a tu tilg an ta la b la r g a rioya etilgan h o ld a
am alg a oshiriladi.
K o deksning 78-moddasiga binoan, ishga qabul qilishni g'ayri- 
q onuniy ravishda rad etishga yo 'l qo'y ilm aydi. Ishga qabul qilishni 
g 'ay riq o n u n iy ravishda r a d etish deb quyidagilar hisoblanadi:
- ushbu kodeksning 6-moddasi talablarini buzish;
118
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- ish beruvchi to m o n id an taklif qilingan shaxslarni ishga qabul 
qilmaslik;
- ish beruvchi qonu n g a muvofiq m ehnat shartnom asi tuzishi shart 
b o 'l g a n shaxslarni, m a sa la n , belg ilan g an k v o ta b o 'y i c h a ishga 
yuborilgan nogironlarni, 18 yoshga to 'lm a g a n shaxslarni, hom ilador 
ayollarni va 3 yoshga t o 'lm a g a n bolalari bo'lgan ayollarni, xususan 
u la rn in g h o m ila d o rlig i yoki bolasi borligi vajid an ishga q a b u l 
qilmaslik.
Q o n u n hujjatlarida nazard a tutilgan boshqa hollar.
Ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda, xodim ning talabi bilan 
ish beruvchi 3 kun m u d d a t ichida rad etishning sababini asoslab, 
yozma ja v o b berishi shart. Bu ja v o b ishga qabul qilish huquqiga ega 
b o 'lg a n m a n s a b d o r shaxs to m o n id a n im zolangan bo'lishi lozim. 
Ishga kiru v ch in in g b u n d a y a so sla n g a n j a v o b n i berish haqidagi 
talabini qondirishni rad etish xodim ni ishga q a b u l qilish g'a yri- 
q o n u n iy rav ish d a rad etilgani u stid a n sh ik o y a t qilishiga to 's iq
bo'lm aydi.
K odeksning 79-moddasiga muvofiq. qarin d o sh -u ru g 'larn in g bir 
davlat korxonasida birga xizmat qilishlari cheklangan.
Bu qoidaning mazmuni shundan iboratki. o 'z a ro yaqin qarindosh 
yoki q u d a -a n d a b o 'lg an shaxslarning (ota -onalar, aka-ukalar, opa- 
singillar, o'g 'il va qizlar. er-xotinlar, shuningdek er-xotinlarning ota- 
onalari, aka-ukalari, opa-singillari va bolalari), basharti ulardan biri 
ikkinchisiga bevosita bo 'y su n ib yoki uning nazorati ostida xizmat 
qiladigan b o 'ls a , u la rn in g bir d a v la t k o rx o n a s id a birga xizmat 
qilishlari taqiqlanadi.
Ishga q a b u l qilish v a q tid a ishga k ira y o tg a n shaxs quyidagi 
hujjatlarni ish beruvchiga taqdim etishi lozim:
- p a s p o r t yoki uning o 'r n i n i b o s a d ig a n b o s h q a hujjatni, 16 
yoshgacha b o 'lg a n shaxslar esa tug'ilgani to'g'risidagi g uvohnom a 
va turar-joydan m a 'lu m o tn o m a n i;
- harbiy xizmatga m ajburlar yoki harbiy xizmatga chaqiriluvchi 
shaxslar tegishli harbiy bileti yoxud harbiy hisobda turgani haqidagi 
guvohnom ani;
Q o n u n hujjatlariga m uvofiq, m axsus m a ’lum otga yoki maxsus 
tayyorgarlikka ega shaxslargina bajarishi m u m k in b o 'lg a n ishga 
k irayotgan shaxs oliy va o 'r t a maxsus o 'q u v yurtini ta m o m la g a n i 
t o 'g ' r i s i d a g i d ip lo m n i y o x u d m a z k u r ishni b a ja r is h h u q u q in i 
beradigan g u v o h n o m a n i yoki b o sh q a tegishli hujjatni. M asalan, 
O'zbekiston Respublikasi « F u q a ro la r sog'lig'ini saqlash to 'g 'risida» 
1996-yil 26-avgustdagi q o n u n g a m uvofiq, tibbiyot h a m d a farm a-
119
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tsevtika faoliyati bilan s h u g 'u llan ish uchun fu q a r o d a n oliy yoki 
o ‘rta m axsus o ‘quv yurtini ta m o m la g a n i t o ‘g ‘risida d ip lo m talab
qilinadi.
M e h n a t k o d e k s i n i n g 8 1 - m o d d a s i g a b i n o a n , ish b e r u v c h i
ko rx o n a d a besh k u n d a n ortiq ishlagan barch a xodim larga m eh n at 
daftarchasi tutishi shart (o'rindoshlik asosida ishlovchilar b u n d a n
mustasno).
M e h n a t d a f t a r c h a s i x o d im n in g m e h n a t stajini ta sd iq lo v c h i 
asosiy h u jja t b o 'l i b . m u lk c h ilik va x o 'ja lik y u ritish s h a k lid a n
q a t ’i n a z a r , k o r x o n a , m u a s s a s a va ta s h k i l o t l a r d a besh k u n d a n
o r t i q i s h l a g a n , s h u j u m l a d a n , m u a y y a n m u d d a t g a y o l l a n -
g a n l a r g a , s h u n i n g d e k d a v l a t i j t i m o i y s u g ' u r t a q i l i n i s h i
k o ‘z la n g a n t a q d i r d a . s h t a t l a r j a d v a l i d a n t a s h q a r i x o d im la r g a
h a m y u ritila d i.
Ish beruvchi h ar bir xodim uchun m e h n a t daftarchasi ochishi, 
z a ru ra t b o ‘lganda, m asalan, ish davrini ish stajiga kiritish uchun 
xodim ni ish davri t o ‘g ‘risida m a ’lu m o tn o m a berishi shart.
M e h n a t daftarchasi 0 ‘zbekiston Respublikasining davlat tilida, 
Q o ra q a lp o g 'isto n R espublikasida esa q o ra q a lp o q yoki 0 ‘zbekiston 
R e s p u b lik a s i d a v la t tilida ish b e ru v c h i t o m o n i d a n x o d im n in g
ishtirokida t o ‘ldiriladi.
M e h n a t daftarchasiga quyidagi m a ’lum otlar kiritiladi.
X o d im t o ‘g ‘risida: familiyasi, ismi va otasining ismi, tu g ‘ilgan 
sanasi, m a ’lumoti, kasbi, mutaxassisligi va lavozimi.
Ish t o ‘g ‘risida: ishga qabul qilish, b oshqa doimiy ishga o'tkazish 
(jamoa shartnom asida k o ’rsatilgan hollarda ishlab chiqarish zarurati 
bilan vaqtincha b o sh q a ishga o ‘tkazish b u n d a n m ustasno), m eh n at 
shartnom asi b e k o r qilingani haqida.
Shuningdek, xodim ning iltimosiga k o ‘ra, m e h n a t daftarchasiga 
o ‘rindoshlik asosida ishlagani va vaqtincha boshqa ishga o ‘tkazilgan 
davrlari haqidagi yozuvlar ham kiritiladi. M e h n a t shartnom asini 
b e k o r q ilish a s o s l a r i ( s a b a b l a r i ) m e h n a t d a f t a r c h a s i d a q a y d
etilmaydi.
M e h n a t daftarchasiga ishga qab u l qilinishi, b o sh q a doim iy ishga 
o ‘tkazilishi kabi barcha turdagi yozuvlar ish beruvchi to m o n id a n
b u y r u q b e r ilg a n id a n s o ‘ng k iritila d i va b u yozuv b u y r u q n i n g
m azm uniga m os bo'lishi shart.
Belgilangan tartib d a yagona t a ’rif-malaka m a ’lum otnom asida 
va x iz m a t m a n s a b l a r i n i n g y a g o n a r o 'y x a t i y o x u d l a v o z im la r
jadvalida r o ‘y bergan o ‘zgarishlar yoki q o ‘shim chalar t o ‘g ‘risidagi 
m a ’lum otlar xodim lar e ’tiboriga yetkazilib. s o ‘ng ularning m eh n at
120
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

daftarchalariga ish beruvchining b u y r u g i asosida tegishli o'zgartirish 
yoki q o 'sh im ch a la r kiritiladi.
Bordiyu, xodimga ishlab turgan davrida yangi m alak a darajasi 
b e rilg a n b o ‘lsa, b u h a q d a b e lg ila n g a n t a r t i b d a tegishli y o zu v
k iritilish i s h a r t . X o d i m ik k in c h i va u n d a n k ey in g i k a s b l a r n i
o ‘r g a n g a n t a q d i r d a , b u t o ‘g ‘rid a m e h n a t d a f ta r c h a s ig a u s h b u
kasblarning m a la k a darajalari ko'rsatilib, qayd qilinadi.
X o d im yangi o ‘rgangan kasbi b o ‘yicha ish bajargan taqdirda, 
m eh n at daftarchasiga bu t o ‘g ‘rida tegishli yozuv kiritiladi.
M e h n a t d a f t a r c h a s i d a m e h n a t s h a r t n o m a s i b e k o r b o ‘lgani 
to'g'risidagi yozuv amaldagi q o n u n talablariga mos b o ‘lishi, m ehnat 
s h a rtn o m a sin i b e k o r qilish asoslari (sabablari) t o ‘g ‘risida yozuv 
kiritilmasligi shart.
X o d im bilan ish beruvchi o ‘rtasidagi m ehnat shartnom asi bekor 
qilinganda xodim ning m a z k u r tashkilotda ishlagan davrida m eh n at 
daftarchasiga ishi t o ‘g‘risidagi m a ’lum ot (yozuvlar) k orxona rahbari 
yoki uning to m o n id an maxsus vakolat berilgan shaxsning imzosi va 
k o rx o n a yoki xodim lar b o ‘limining muhri bilan tasdiqlanadi.
M e h n a t shartnom asi bekor qilingan kuni xodimga uning m ehnat 
daftarch asi va m e h n a t sh a rtn o m a sin in g b e k o r qilinishi haqidagi 
b u y ruqning nusxasi berilishi shart. Q a ro rd a ish beruvchining aybi 
bilan m e h n a t daftarchasini berish kechiktirilgan hollarda, b u tu n
kechiktirilgan davr uchun xodim ga o ‘rtacha oylik ish haqi t o ‘lanishi 
belgilab qo'yilgan.
Y u q o rid a t a ’kidlanganidek, ishga qab u l qilish ish beruvchining 
b u y ru g 'i bilan rasmiylashtiriladi. Buyruq chiqarish uchun xodim
bilan tuzilgan m eh n at shartnom asi asos b o i a d i .
K o rx o n a rahbarini, uning o'r in b o sarlari, bosh buxgalterni ishga 
qabul qilish k o rx o n a mulki egasining h uquqi b o ‘lib, bu hu q u q n i u 
b e v o s ita , s h u n i n g d e k , o ‘zi v a k il q ilg a n o r g a n l a r o r q a l i yo k i 
k o r x o n a n i b o s h q a r i s h h u q u q i b e r i l g a n k o r x o n a k e n g a s h i ,
boshqaruvi, boshqa organlar orqali am alga oshiradi.
K o r x o n a ra h b a ri m u lk d o r u n g a b ergan v a k o la tla r d o irasid a 
xodim lar bilan m e h n a t sh artn o m alari tuzadi.
Ishga qabul qilish haqidagi bu y ru q tuzilgan m e h n a t s h a r tn o ­
masining m azm uniga t o i i q m uvofiq ravishda chiqarilishi kerak.
Buyruq xodimga m a ’lum qilinib, tilxat olinadi.
Ish g a q a b u l qilish h u q u q i g a ega b o ‘lgan m a n s a b d o r shaxs 
t o m o n i d a n yo k i u n in g ijozati b ila n x o d im g a ish la sh g a ru x s a t 
e t i l g a n b o ‘lsa, i s h g a q a b u l q ilis h t e g is h li r a v i s h d a r a s m i y -
l a s h t i r i l g a n y o k i r a s m i y l a s h t i r i l m a g a n i d a n q a t ’i n a z a r , ish
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o sh la n g a n k u n d a n e 't i b o r a n m e h n a t s h a rtn o m a s i tuzilgan deb 
hiso b la n a d i.
Q o n u n h u jja tla rig a m u v o fiq tuzilgan m e h n a t s h a rtn o m a s i u 
imzolangan v a q td a n boshlab kuchga kiradi. X odim s h a rtn o m a d a
belgilab q o 'y ilg a n k u n d a n b o sh la b o 'z in in g m e h n a t vazifalarini 
bajarishga kirishm og'i kerak.
A g a r m e h n a t s h a rtn o m a s id a ishning boshlanish kuni h aq id a
shartlashilm agan bo'lsa, xodim m eh n at shartnom asi im zolangan ish 
kunining (sm enaning) ertasidan kechikmay ishga tushm og'i lozim.
X o d im o 'z ig a y u k la tilg a n m e h n a t vazifalari bilan o ld in d a n
tanishtirilishi shart (M eh n at kodeksining 178-moddasi).
M e h n a t s h a r t n o m a s i d a s t l a b k i sinov belgilash s h a r ti bilan
tuzilishi m u m k in . B u n d ay sinov m u d d a ti — x o d im n in g topshi- 
rilayotgan ishga layoqatini tekshirib k o 'r is h h a m d a uning m a z k u r 
s h a r t n o m a d a s h a r t l a s h i l g a n ishni d a v o m e ttir is h i m a q s a d g a
m u v o f i q l i g i ( y o k i n o m u v o f i q l i g i ) h a q i d a b ir q a r o r g a k elish
m a q s a d id a belgilanadi.
D a s t l a b k i s i n o v n i o ' t a s h h a q i d a m e h n a t s h a r t n o m a s i d a
s h a r t l a s h i l g a n b o 'l i s h i lozim . B u n d a y s h a r t l a s h u v b o 'l m a g a n
t a q d i r d a , x o d im d a s t l a b k i s in o v siz ish g a q a b u l q i lin g a n d e b
hisoblanadi.
Ayrim toifa xodim lar, ju m la d a n , h o m ilad o r ayollar, uch yoshga 
to 'l m a g a n bolasi b o r ayollar, k o rx o n a u ch u n belgilangan kvota 
h i s o b i d a n ish g a y u b o r i l g a n s h a x s l a r ish g a q a b u l q i l i n g a n d a , 
s h u n in g d e k , olti o y g a c h a m u d d a t g a ishga q a b u l qilish h a q id a
x o d im la r bilan m e h n a t s h a rtn o m a s i tuzilganda, d astlab k i sinov 
belgilanmaydi.
D astlabki sinov m u d d a ti uch oydan oshib ketishi m u m k in emas.
V a q t i n c h a m e h n a t g a q o b i l i y a t s i z l i k d a v r i va x o d i m u z rli 
sa b a b la r g a k o ' r a ishda b o 'l m a g a n b o s h q a d a v r d astla b k i sinov 
m u d d a tig a kiritilmaydi.
D a s tla b k i sinov d a v rid a x o d im la rg a m e h n a t qonunchiligi va 
k o rx o n a d a o 'rn a tilg a n m e h n a t shartlari to 'liq tatbiq etiladi. Bu davr 
m e h n a t stajiga kiritiladi. D astlabki sinov m u d d a ti tu gagunga qadar, 
h a r b i r t a r a f i k k i n c h i t a r a f n i 3 k u n o l d i n y o z m a r a v i s h d a
ogohlantirib, m eh n at shartnom asini bekor qilishga haqlidir. Taraflar 
kelishuvi bilan ogohlantirish m u d d a ti qisqartirilishi h a m mum kin.
O gohlantirish m u d d a ti tugagunga q a d a r, taraflard an birortasi 
m e h n a t s h a r t n o m a s i n i b e k o r q ilis h n i t a l a b q i l m a g a n b o 'l s a ,
s h a rtn o m a n in g am al qilishi d a v o m etadi va b u n d a n keyin u faqat 
um um iy asoslarda be k o r qilinishi m umkin.
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

---