|
Psixologiyaning mustaqil fan bo‘Iib rivojlanishi
Xronologiya
Bosqichning
mazmuni
Natija
XIX asr boshidan
XIX asming
60-yillarigacha
Psixologiya mustaqil
fan ekanligini
ta’kidlovchi ilk
bilimlaming paydo
bo‘lishi.
Nerv sistemasi va sezgi organi
faoliyatini eksperemental metod
bilan o‘rganila boshlashi psixo-
fizika va psixogeometriyaning pay
do bo‘lishi, sezish va idrok etish
teoriyalarining kashf etilishi.
XIX asming
60-yillaridan
XIX
asming oxirigacha
Psixologiyaning
bevosita mustaqil fan
sifatida rivojlanishi
Eksperemental metodlar psixo-
logiyadan mustaqil o‘rin egal-
lashi psixologiyada amaliy tadqi-
qotlaming paydo bo‘lishi fanda yan-
gi tannoqlaming vujudga kelishi
2 - asming
10-30-yillari
Psixologiyada
ochiq
krizis /inqiroz/
Chet el psixologiya maktablari,
bixeviorizm
30-50-уШаг
Inqirozning
tugallanishi
Yangi
tarmoqlar:
genetik
psixologiya, shaxs psixologiya
sining paydo bo‘lishi, yangi
maktablar, neobixeviorizm, neo-
freydizmning vujudga kelishi
60-yillar
Yangi
nazariy
va
amaliy qidirish
Yangi
yo‘nalish:
gumanistik
psixologiya, logopediya, kognitiv
psixologiyaning paydo bo‘lishi,
psixologiya predmetining tahlil
qilinshi, ongsizlik masalasiga
katta e’tibor, sotsial psixologiya
masalalarini chuqurlashtirish
Psixologiya tarixining manbalari bo‘lib, psixologik bilimlami
to ‘plashni aks ettiruvchi barcha materiallar eng, avvalo, o ‘tmish -
psixologlarining, faylasuflarining asarlari ham da tibbiyotga, ayniqsa,,
psixatriya sohasiga oid bilimlar, shuningdek, boshqa fanlar -
tabiatshunoslik, fizika, kimyo, astronomiya, tilshunoslik, etnografiya,
antrapologiya kabi fanlarning m a’lumotlari ham psixologiya tarixining
manbai hisoblanadi.
Idealizm (fransuzchadan idealisme) — idealizm: falsafaning bosh
masalasida — ongning borliqqa munosabati masalasida materializmga
qarama - qarshi o ‘laroq ong, ruh birlamchi, moddiy dunyo, borliq esa
ikkilamchi, ong, sezgi, tasavvur va tushunchalarning mahsulidir deb
da’vo qiluvchi g‘ayri ilmiy faisafiy oqim. ldealistlar materialistlarga
qarama-qarshi o ‘laroq, psixika tan bilan yashirin yo'sinda birlashgan,
inson o‘lgach, tanani tashlab «narigi dunyoga», g ‘oyalar dunyosiga
ketib, u yerda abadiy yashaydigan moddiy bo‘lmagan qandaydir ilohiy
substansiya yoki mohiyatning namoyon bo‘lishidir deb tushunadilar.
Materializm (lotincha materialis — moddiy) materialism falsafasi-
dagi ikki asosiy oqimdan biri, y a’ni idealizmga qarama-qarshi o ‘laroq,
birdan-bir ilmiy, tarixan progressiv dunyoqarashdir. Falsafa tafakkur-
ning borliqqa munosabati haqidagi bosh masalasini hal qilishda m ate
rializm, dunyo o ‘z tabiatiga ko‘ra moddiydir, materiya, tabiat, borliq,
inson ongidan tashqari unga bog‘liq bo‘lmagan ho Ida mavjuddir, mate
rial birlamchi hamda sezgilaming manbaidir, ong esa ikkilamchi, hosi-
la narsadir, dunyoni va uning qonuniyatlarini to‘liq bilish mumkin, deb
ta’lim beradi. Materializm falsafiy oqim sifatida eramizdan bir qancha
asrlar avval qadimgi Hindiston, Xitoy va Gretsiyada paydo boigan.
Qadimgi M isr va Hindistonda qalb haqidagi ta ’limotlar.
Eramizgacha bo‘lgan IV ming yillikda buyuk Efrot, Nil, Hind va
Xuanxe daiyolari vohalarida davlatchilikning birinchi o‘choqlari paydo
bo‘lganligi kuzatiladi. Bulardan birinchilar qatorida qadimgi misrliklar
uchun Misr buyuk mamlakat sifatida ma’lum va mashhur bo‘lgan.
Misrliklaming ruhiy hayot, haqidagi tasavvurlari o ‘ta murakkab
tasavvuf, g‘ayritabiiy tasavvur-diniy e’tiqodning umumiy tizimidan
ajralmagan holda rivojlangan edi. Ularning tasavvuri bo‘yicha oddiy
insonda 5 ta alohida qalb bo‘lib, bular: Ka, Ba (ayollarda shunga
muvoflq Xemsut va Bat), Ax, Shuitva, Ren, Xudo va hukmronlarda
bunday qalblar bir necha baravar ko‘proq bo‘lgan. Masalan, Ra
tangrisida Ba 7 ta, Ka esa 14 ta. Shuit — bu «soya» bo‘lsa, Ren —
«ism»ni bildirgan. Qalblardan biri «ikkilangan» (aynan o‘xshash)
bo‘lib, bu Ka.Ka insonning ruhiy ibtidosi bo‘lib, u bilan birlashish
hayotni anglatgan.
Miloddan aw algi V asrda Hindistonda Upanishadlar falsafiy hayotda
muhim o'rin egallagan bir paytda, uning diniy hayotida veda an’analari
ustunlik qilardi. Yangi budda ta’limoti qadimgi veda adabiyotlariga
keskin qarshi chiqdi va marosimlar hamda urf-odatlaming hamma
shakllarini inkor etdi. Ayni bir paytda u Upanishadlar muayyan bir qis-
mining tanqidiy idrok etishgan.
Mantiqqa zid-ku, lekin Budda spekulyativ va diniy tafakkurlar
g‘oyat salbiy munosabatda edi. Hozirgi sharhchilar ma’lum darajadagi
anaxronizm bilan uni «empirisist» va «skeptik» sifatida tavsiflashadi.
Ehtimol, Buddaga tegishli bo‘lgan matnlar uning keyinchalik
ilohiylashtirilishi uchun asos bermaydi. Upanishadlaming ko‘plab
parchalari singari yangi ta’limot ham insonning ozod etilishi yoki xalos
boMishiga qaratilgan. Ozodlik holatini Budda nirvana deydi. Bu atama
ko‘p jihatdan boshqa an’analardagi
moksha
atamasiga muvofiq keladi.
Buddaning o‘zi erishgani kabi nirvanaga erisxishni xohlaydigan kishi
o‘zini bu dunyo bilan bog* lab turgan hamma narsadan, shu jumladan,
falsafiy va diniy ta’limotlardan ham xalos qilishga o‘rganishi kerak.
Budda sol bilan analogiyadan foydalanib, bunday talabning narigi
qirg‘og‘iga suzib o‘tishga majbur. U daraxt poyalarini yig‘adi va ulami
novdalar bilan bog‘lab mustahkam sol yasaydi, shu sol yordamida
daryoning narigi qirg‘og‘iga eson-omon yyetib oladi. U maqsadga
erishgach, o‘ziga o‘zi bu solning haqiqatdan ham yaxshi va foydali
bo‘lganligini ta’kidlaydi. U solni o‘zi bilan birga olib kyetishga qaror
qiladi va miyasiga joylab, yo‘lga tushadi. Shunday qilib, u endilikda
unga ortiq kerak bo‘lmagan solni qirg‘oqda qoldirib kyetadi. Bunday
analogiya ma’nosi shundaki, yangi ta’limot ham solga o‘xshaydi. Sol uni
o‘zi bilan birga olib ketishi uchun emas, balki uning yordamida daryoni
kesib o‘tish va
nirvanaga
erishish uchun mo‘ljallangan. Falsafaning
maqsadi haqidagi bunga o‘xshash tasavvurlar uning tarixida bir necha
marta paydo bo‘lgan. Ularga binoan, falsafa shunchaki egallab qo‘yilsa
yomon bo‘lmaydigan narsa emas, balki vositadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
