Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

Germaniyalik mutaffakkir
Immanuil Kant Kyonigsberg shahrida hunarmand-usta oilasida tug ‘ilib
) ‘sdi. U oiladagi 9 nafar farzandning to ‘rtinchisi bo'lgan. I. Kant
bolalik va o'smirlik chog‘larida tez-tez kasalga chalingani sababli
rimjon, jizzaki hamda vahimachi edi.
1745-yilda и Kyonigsberg universitetining ilohiyot fakuVtetini
tamomlagcm. 1755-yildan to 1797-yilgacha shu yerda metafizika,
mantiq, axloqiy falsafa, fizika, riyoziyotdan dors bergan. Umrining
oxirigacha bo'ydoq o'tgan. 57 yoshida «Sof tafakkur tanqidi» deb
nomlangan asosiy asarini yozib tugallagan.
Uning quyidagi asarlari та ’lum: «Osmonning umumiy tabiiy tarixi
va nazariyasi» (1755), «Mantiq» (1800), «Amaliy mantiq tanqidi»
(1788), «Antropologiya» (1798). Bular I. Kantning eng yirik va mash­
hur asarlari sirasiga kiradi.
Olim shaxsiy hayotida falsafiy masalalar xususida suhbatlasxishni
xush ко ‘rmagan. Aftidan, и о ‘zining tinglashga emas, faqat о ‘qitishga
qobiliyatli ekanini yaxshi anglagan.
Hayotining har bir lahzasi muayyan tartibga solingan faylasuf har
kecha roppa-rosa 10 da uyquga yotgan, tonggi soat 5 da uyg'ongan.
U 30-yil davomida bir marta ham bu tartibni buzmagan. Roppa-rosa
I echki soat 7 da sayrga chiqqan. Kyonigsbergda yashovchilar Kantga
;/arab soatlarini tekshirishgan.
Psixik hodisalam i o ‘lchash m um kinligi, binobarin, psixo- 
iogiyada eksperim etning bo‘lishi m um kinligi haqida nemis 
psixologi I. Gerbart (1 7 7 6 -1 8 4 1-y.) ijobiy fikr aytgan. U 
«psixologiyada m atematikani tatbiq etish mumkin va zarurligi 
haqida» 
shunday 
degan: 
«M ening tekshirishlarim
am alda 
faqat psixologiyaning o ‘zi bilan cheklanib qolm asdan, balki 
fizikaga va umuman, tabiat fanlariga ham qisman aloqadordir». 
Gerbartning fikricha, asosiy psixik elem ent tasavvurdir, qolgan 
barcha jarayonlar — xissiyot, iroda, tasavvurlar kom binatsiyasidan

---

va 
m unosabatlaridan 
iboratdir. 
Ruhiy 
holatlar doimo o ‘zgarish jarayonida bo‘ladi.
Tasavvurlarning bu doimiy o ‘zgarish va 
almasxish 
jarayonida 
m a’lum 
darajada 
doimiylik, qonuniyat bor. Bu doim iylikning 
miqdor tom onini oMchash mumkin. Shu­
ning 
uchun 
ham, 
Gerbartning 
fikricha, 
psixologiyaga m atem atikani tatbiq qilish 
mumkin. Gerbart, garchand, psixologiyada 
G e rb a r
eksperim entdan foydalanishning zarurligi va 
foydaliligini isbotlagan bo‘lsa ham, lekin uning o ‘zi bu metoddan 
foydalanmagan.
Eksperimental 
psixologiya taraqqiyotida, 
ayniqsa, 
nemis 
fiziologi va psixologi Vilgelm Vundt (1832—1920-y.)ning ishlari 
katta ahamiyatga ega bo‘ldi. V. Vundtgacha faqat ichki tajribadan 
va o ‘z-o‘zini kuzatishdan foydalanib kelgan psixologiya faqatgina 
tasviriy fan edi. V. Vundt eksperim ent va o ‘lchash metodlarini 
zarur deb topib, psixologiyani izohli fanga aylantirishni maqsad 
qilib qo‘ydi.
V. Vundt psixologiya uchun klassik metodlar bo‘lib qolgan bir 
qancha m etodlam i, ya’ni qo‘zg ‘atish metodi, ifodalash metodi va 
reaksiya metodlarini kashf etdi hamda rivojlantirdi.

---

V. Vundt 1879-yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya 
laboratoriyasini tashkil qildi. Oradan kocp vaqt o‘tmasdan (1881-y.) 
u Berlin universiteti huzurida eksperimental psixologiya institutini 
tashkil qildi.
V. Vundt shug‘ullangan masalalardan biri o ‘sha vaqtda astronomlar 
tomonidan ochilgan diqqatni bir vaqtda ikkita har xil qo‘zg‘atgichga 
to‘plash mumkin emasligi haqidagi masala edi. Bu hodisani aniq lash 
uchun V. Vundt (laboratoriya tashkil qilingunga qadar) 1861-yilda 
alohida mayatnik ish o ‘ylab chiqardi (Vundt mayatnigi). Bu mayatnik 
graduslarga bo‘lingan yoy atrofida harakatlanadi va har bir ma’lum 
vaqtdan keyin jiringlaydi. Bu psixologik elementlar uchun kashf etilgan 
birinchi asbob edi.
Ilmiy (izohli) psixologiyani oyoqqa turg‘izish uchun V. Vundt 
q o ‘shimcha vosita sifatida yondosh fanlar, ayniqsa, fiziologiya, 
astronomiya, etnografiya, tarix, mifologiya va boshqa fanlardan 
olingan m a’lumotlardan foydalanish zaruriyatini avval surdi.
Leypsig laboratoriyasi va institutidan namuna olib, Germaniyaning 
boshqa 
universitet, 
shaharlarida 
ham, 
shuningdek, 
boshqa 
mamlakatlarda ham, jumladan, Fransiya, Angliya va Amerikada 
laboratoriya hamda institutlar tashkil qilindi. XIX asming oxirida 
Rossiyada ham bir qancha eksperimental psixologiya laboratoriyalari 
tashkil qilindi: Moskvada Tokarskiy, Qozonda Bexterev, Odessada 
N. N. Langerlar tomonidan shunday laboratoriyalar ochildi. 1911- 
yil Moskva universiteti huzurida, maxsus qurilgan binoda professor 
Chelpanov rahbarligida eksperimental psixologiya instituti tashkil 
qilindi. Hozirgi vaqtda bu institut RF Pedagogika fanlari akademiyasi 
sistemasiga kiradi.
Professor A. F. Lazurskiy (1874—1917-y.) tomonidan eksperimental 
metodning alohida turi - tabiiy eksperiment ishlab chiqildi. Eksperi- 
mentning bu turidan bizda bolalar psixologiyasini o‘rganishda, 
pedagogika masalalarini, ayniqsa, ta’lim psixologiyasi masalalarini hal 
qilishda keng va unumli foydalanilmoqda.
Eksperimental metodning tatbiq qilinishi psixologiya fani taraq­
qiyotiga juda unumli ta’sir ko‘rsatdi. Bu metod yordamida oddiy

---

kuzatish yoki o ‘z-o‘zini kuzatish yo‘li bilan aniqlash qiyin bo‘lgan yoki 
butunlay mumkin boMmagan ko‘p ma’lumotlar aniqlandi, ayrim psixik 
hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar aniqlangan, psixik jarayonlardagi, 
ayniqsa, sezgi, diqqat, idrok, xotira sohasidagi ba’zi bir qonuniyatlar 
ochilgan.
Eksperimental tahlil yo‘li bilan murakkab psixik jarayonlar 
(idrok, xotira, tafakkur)ning alohida komponentlari tarkibiy qismlari 
ajratilgan, psixik jarayonlaming fiziologik hodisalar bilan, shuningdek, 
tashqi fizik muhit hamda ijtimoiy muhit bilan bo‘lgan bog‘lanishlari 
ochilgan.
Eksperimental tekshirishlaming yakunlari, shuningdek, eksperi­
mental metodning usullaridan foydalanish amaliy faoliyatning turli 
sohalarida - o ‘quv tarbiya ishlarida, meditsinada, mehnatni tashkil 
qilish va ratsionalizasiyalashtirishda, sud ishlarida, san’atda juda ko‘p 
foyda keltiradi.
Psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish b o ‘yicha dastlabki 
ishlarni fiziolog Veber (1 79 6-1 878-y.) va fizik Fexner (1803- 
1887-y.)lar amalga oshirdilar. Veber va Fexnerning maqsadi tashqi 
ta’sirotlar (fizik om illar) va ularning muvofiqi - sezgilarning o ‘zaro 
munosabatlari sohasidagi qonuniyatlam i topishdan iborat edi.
Fexner eksperimental metodlar asosida sezgilarning ortib borishi 
bilan ularni qo‘zg‘atuvchi taassurotlar ta’siridagi qiyosiy munosabatni 
aniqlab, sezgi qo‘zg‘atgich logarifmasiga proporsionaldir, degan psixo- 
fizik qonunni kashf etadi.
Veber va Fexnerlar o ‘tkazgan tajribalar «Psixofizika» degan 
alohida fanning paydo b o ‘lishiga olib keldi.V eber va Fexner ishla- 
rining ahamiyati, shundan iboratki, ular birinchi bo‘lib psixologi- 
yani, tabiat fanlari singari, eksperim ental fanga aylantirish mumkin 
ekanligini isbotladilar. Shu vaqtgacha faqat kuzatish, asosan, o ‘z- 
o ‘zini kuzatishdan foydalanib kelayotgan psixologiya endi aniq, 
fanlardagi ob’ektiv metoddan foydalana boshlaydi.
XIX—XX asrlar psixologiya fanining yutuqlari uchun metod 
bilan birgalikda taraqqiyot prinsipining kiritilishi ham katta aha- 
miyatga ega bo‘ladi. Taraqqiyot ideyasi, xususan, ruh haqidagi

---

ta ’lim otdagi ta ra q q iy o t ideyasi qadim gi zam o n m utafak kirlarining 
k o ‘pchiligi (G eraflit, E fissk v a bosh q alar) to m o n id an aytilg an ide- 
yadir.
Amaliy mashg‘ulotlardagi muhokama uchun savollar.
1. XVIII asr psixologiyasiga umumiy tavsif bering.
2. Fransuz va nemis psixologiyasining rivojlanishi haqida qanday 
ma’lumotlarni bilasiz?
3. XVIII asming ikkinchi yarimida ingliz psixologlari Yum va Gartlilar qan­
day ta’limotlarni iigari surdilar?
4. Assotsiativ psixologiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi haqida ma’lumot 
bering.
5. Assotsiativ psixologiya vakillaridan kimlarni bilasiz?
6. Eksperimental psixologiyaning shakllanishi qanday yuzaga kelgan?
7. V. Vundt psixologiya uchun qanday metodlami kashf etdi va rivojlantirdi?
8. Professor A. F. Lazurskiy tomonidan eksperimental metodning qaysi turi 
ishlab chiqilgan?

---

4 - M a v z u : X IX —X X a s r la r d a h o rijd a
psixologiyaning riv o jla n ish i
R e ja :
1. Yangi psixologik m aktablam i shakllanishi va rivojlanishi.
Strukturalizm .
2. Vfyursburg m aktabi.
3. Fransuz psixologiya m aktabi.