O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
 L. Binsvanger va M.Bossning shaxsga ekzistensial yondoshuvi 
Psixologiya va psixoterapiyada ekzistensial yo‘nalishning yorqin vakillari 
shvetsariyalik psixiatrlar Lyudvig Binsvanger va Medard Boss. Ular o‘z 
konsersiyasini nemis faylasufi Martin Xaydeggerning ekzistensial nazariyasi 
asosida ishlab chiqishgan. 
Binsvanger va Boss talqinidagi ekzistensial psixologiya bir qator o‘ziga 
xosliklar bilan ajralib turadi. Avvalo, ular psixologiyaga tabiiy fanlardan sababiylik 
tamoyilining olib kirilishiga qarshi chiqdilar. Ular fikricha, inson hayotida hech 
qanday sabab- oqibat ga asoslangan munosabatlar yo‘q. Asosan, xulq-atvorning 
ketma-ketligi mavjud bo‘lib, bu ketma-ketlik orqali sababiylikni keltirib chiqarib 
bo‘lmaydi
84
.
SHunday qilib, Binsvanger va Boss talqinidagi ekzistensial psixologiya 
kazuallikni rad etgan holda, positivizm, determinizm va materializmni ham inkor 
qiladi. Ushbu olimlar ta’kidlashicha psixologiya boshqa fanlarga o‘xshamaydi va 
ular kabi model asosida qurilishi kerak emas. U o‘z metodini (fenomenologiya) va 
tushunchalarini (hayotdagi mavjudlik, mavjuslik moduslari, erkinlik, ma’suliyat, 
aylanish, transendensiya, makoniylik, temporallik va b.q.) talab qiladi. Binsvanger 
va Boss ekzistensial nazariyasining markaziy tushunchalaridan biri motivatsyadir. 
Motivatsya doim sabab va oqibat munosabatlarini to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri 
tushunishni talab qiladi. Bir xil voqea turi sabablar oqibatida yuzaga kelishi 
mumkin, shu jumladan tabiiy omillar tufayli, lekin faqat insongina mazkur 
harakatni amalga oshirish, biror bir maqsadga erishish uchun motivatsityaga ega 
bo‘ladi. Turli individlar turli maqsadlarga erishih uchun bir xil harakatlarni amalga 
83
Boeree C. G. Viktor Frankl/ Personality Theories. PsychologyDepartmentShippensburgUniversity. 
1997. – Р.8
84
Boeree C. G. 
Medard Boss
/ Personality Theories. PsychologyDepartmentShippensburgUniversity. 1997. 
– Р.3

---

250 
oshirishlari mumkin. SHu bilan birga inson tomonidan u yoki bu maqsadga 
erishish bir necha bosqichlardan iborat bo‘lishi mumkin va bu bosqichning har biri 
o‘z oqibatiga ega bo‘ladi. Umuman olganda, mazkur holatda inson motivastiyasini 
tushunish inson xulq-atvori, hatti-harakatini anglashning bosh mezoni bo‘ladi.
Binsvanger va Boss konsepsiyasi subekt (ruh) va obekt (tana, muhit, materiya) 
o‘rtasidagi dualizmga salbiy qaraydi. Ushbu fikrni birinchi bo‘lib Dekart ilgari 
surgan va keyinchalik inson kechinmalari hamda harakatlarini muhit stimullari 
hamda tana holati nuqtai nazardan ko‘rib chiqishda keng qo‘llanila boshlandi. 
Ekzistensial nazariya individning dunyoda birligini ta’kidlaydi va bu birlikni 
buzuvchi har qanday qarashni falsifikatsiya va inson voqeligini yagona oqimini 
bo‘lib tashlashga bo‘lgan urinish deya baholaydi. Boss so‘zlariga ko‘ra, 
ekzistensial psixologiya maqsadi- insonning bog‘liqlik strukturasini yuzaga 
chiqarishdir. U o‘z g‘oyasida “bog‘liqlik faqatgina buzilmagan butunlikda mavjud 
va bog‘liqlik butunlikdan kelib chiqadi”, deb yozadi. 
Ekzistensial psixologiyaning ushbu yo‘nalishi, shuningdek, fenomenlar 
ortida ularni tushuntirib yoki aniqlab berishi mumkin bo‘lgan nimadir bor degan 
farazni ham inkor etadi. U inson xulq-atvorini an’anaviy bo‘lgan “Men-
konsepsiya”, ongsiz, psixik va jismoniy energiya, instinktlar, miya elektrik 
jarayolari, arxitiplar va b.q. orqali talqin qilishni tan olmaydi. Binsvanger va Boss 
fenomen mohiyatini tushuntirib berishmaydi, ular faqat fenomen borlugini tan 
olishadi va psixologiyaning bosh vazifasini ularni chuqur yoritish, tushuntirish 
yoki isbotlash emas deb aytib o‘tadi. Bu tadqiqotchilar har qanday psixologik 
nazariyalarga salbiy munosabatda bo‘lganlar, zero, nazariya ostida doim u yoki bu 
faraz yotadi, mazkur olimlar uchun esa inson tomondan his qilingan, uning 
boshidan o‘tgan va anglab etilgan hodisalar haqiqiydir, ilmiy farazlar emas. Bu 
yonalish tarafdorlari fikricha o‘rganish bu hech qanday gipoteza va steriotiplarsiz
ko‘ra olishdir.
Binsvanger va Boss individga buyumdek qarashga qarshi chiqdilar. Ular 
fikricha, insonga bunday munosabat nafaqat psixologiyaga insonlarni hayotdagi 
mavjudligi pozitsiyasidan anglash imkonini bermaydi, balkim oqibat shaxs 

---

251 
degumanizatiyasi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ular insonlarning texnisizm, 
byurokratiya, mexanizatsiya natijasida chetga chiqib qolishi, uzlatga chekinishi va 
buzilishi haqida so‘z yuritgan. Olimlar nuqtai nazariga ko‘ra, insonlar bilan buyum 
kabi munosabatda bo‘lganda, ular ham o‘zlarini ega bo‘lish, nazorat qilish, forma 
berish, ishlatish mumkin bo‘lgan buyum deb hisoblay boshlashadi. Natijada 
bunday insonlar haqiqiy inson hayotini yashab o‘tishga qodir bo‘lmay qoladilar. 
Inson o‘z hatti-harakati uchun erkin va ma’suldir. Boss aytadiki, erk bu insonlar 
ega bo‘lgan nimadir emas, bu shundoq ham mavjud hodisa. Binsvanger va Boss 
ekzistensial falsafaisda juda katta o‘rin inson o‘limi mavzusiga ajratilgan. Mazkur 
mutaxassislar asarlarida o‘lim oldidan qo‘rquv hayot masalasidan kam 
o‘rganilmagan. Binsvanger va Boss konsersiyasining fundamental tushunchasi 
“dunyoda mavjudlik” (Dasein) dir.
85
Inson mavjudigi dunyosining 3 darajasi bor: 1) bilogik yoki jismoniy atrof-
muhit (landshaft); 2) insoniyat muhiti 3) insonning o‘zi, uning tanasi. Inson 
mavjudligining mohiyati masalasiga to‘xtalar ekan, Binsvanger va Boss
insonlarning o‘zi dunyo mohiyati ekanligini, ular o‘z dunyosiga ega ekanligini, 
ammo doimo bu dunyo chegarasidan chiqishga harakat qilishini aytib o‘tadi.
Mazkur holatda, dunyo chegarasida ortidagi mavjudlik haqida so‘z borar ekan,
olimlar o‘zga – narigi olamda yashashni nazarda tutmaganlar, balki mavjud 
bo‘lgan muhitidan yangi dunyoga, muhitga o‘tish haqida fikr yuritganlar.