O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi guliston davlat universiteti tarix kafedrasi

O‘zbekiston tarixi davrlashtirish masalasi yuzasidan 7 ta davrga bo‘linadi: 
1.
Ibtidoiy to‗da davri. 
2.
Urug‗chilik jamoasi va mulk egaligining shakllanish davri. 
3.
Ilk о‗rta asrlar davri. 
4.
O‗rta asrlar davri. 
5.
Mustamlakachilik va milliy uyg‗onish davri. 
6.
Sovetlar davri. 
7.
Milliy istiqlol, demokratik va fuqorolik jamiyati qurish davri. 
8.
―Turon tarixi‖ jurnalida A. Asqarov yuqoridagi 7 davrni ko‗rsatib o‗tadi. 
3.O‗zbekiston tarixini o‗rganishda asosan moddiy va yozma manbalardan foydalanamiz. 
Ularni davrlashtirish nuqtai nazaridan quyidagi manbalarga ajratish mumkin. 
a)
Eng qadimgi davrni arxeologik ashyolar yordamida; 
b)
―Avesto‖, Bexistun yozuvlari, yunon-rim tarixchilarining asarlari asosida; 
c)
Ilk o‗rta asrlarni yunon-rim, so‗g‗d, xorazm va fors tili yozma manbalari asosida; 
d)
Mustamlakachilik davrini esa forsiy, turkiy, rus va xorijiy mamlakatlar ilmiy asarlari 
yordamida; 
e)
d) Mustaqillik davri esa Vatanamiz va xorijda chop etilgan O‗zbekiston tarixiga oid asarlar 
yordamida yoritiladi. 
Demak, qadimgi ajdodlarimizdan bizgacha yetib kelgan mehnat qurollari, kundalik turmushda 
ishlatgan jihozlari, tanga pullar, harbiy qurol-yarog‗lar, uy-joy xarobalari, qal‘alar, shaharlar, 
qabrlar moddiy-tarixiy manbalar deb ataladi. Arxeologik ilmiy tadqiqotlar orqali olib borilgan 
izlanishlar natijasida topilgan moddiy topilmalar asosiy manbalar hisoblanadi. 
Yozuv paydo bo‗Iishi bilan savodxon kishilar o‗zi yashab turgan va borib ko‗rgan 
mamlakatlarini, ularning turmush tarzi, madaniyati haqidagi fikrlarini daraxtlaming po‗stlog‗iga, 
toshga, teriga, qog‗ozga yozib qoldirganlar. Voqea- hodisalar, xalqlaming hayoti haqida, yerni 
meros qoldirish, in‘om qilish, sotish, sotib olish yozma hujjatlar orqali va podsho, hokim, amir, 
beklaming yozma shakldagi qonun va farmonlari orqali amalga oshirilgan va saqlab qolingan. 
Bunday manbalar yozma manbalar deb ataladi. 
Ajdodlarimizning miloddan avvalgi VII-VIII asrlardagi hayotini o‗rganishda ―Avesto‖ kitobi 
qimmatli manba hisoblanadi, Vatanimiz tarixiga oid ma‘lumotlar yunon va rim manbalarida: 
Gerodotning ―Tarix‖, Ksenofontning ―Yunoniston tarixi‖ asarlarida uchraydi. 
Xitoy yozma manbalaridan ―Tarixiy yilnomalar‖, ―Katta Xan tarixi‖ va boshqa irlarida 
Turkiston tarixi haqida ma‘lumotlar bor. 
Mamlakatimiz tarixini o‗rganishda turkiy, fors, anab manbalarining ahamiyati tta bo‗lib, S.E 
Malovning ―Eniseyskaya pismennost tyurkov. Teksti perevodom‖, Sa‘dullayevning ―Qadimgi 
O‗zbekiston ilk yozma manbalarda‖, N.Raxmonning turk hoqonligi‖ kitobida qimmatli ma‘lumotlar 
mavjud. 
O‗zbek xalqining etnik tarixini o‗rganishda Abulg‗oziyning ―Shajarai turk‖, I.Jabborovning 
―O‗zbek xalqi etnografiyasi‖ asarlaridan foydalanish mumkin. 

---

- 8 - 
O‗zbek xalqining o‗rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma‘naviy- adaniy hayotini 
o‗rganishda Abu Nasr Farobiyning ―Fozil odamlar shahri‖, Abu ayhon Beruniyning ―Qadimgi 
xalqlardan qolgan yodgorliklar‖, Yusuf Xos ojibning ―Qutadg‗u-bilig‖, Mahmud Qoshg‗ariyning 
―Devoni lug‗ati turk‖, ashshaxiyning ―Buxoro tarixi‖, Amir Temuming ―Temur tuzuklari‖, Mirzo 
lug‗bekning ―To‗rt ulus tarixi‖ kabi nodir asarlari muhim tarixiy manba bo‗lib izmat qiladi. 
Turli sulolalar tarixini yoritishga bag‗ishlangan Shahobiddin an-Nasaviyning Siyrat as Sulton 
Jaloliddin Manguberdi‖. Nizomiddin Shomiyning ―Zafamoma‖, fizomulmulkning ―Siyosatnoma‖, 
Ibn Arabshohning ―Amir Temur tarixi‖, 4uhammad Solihning ―Shayboniynoma‖ asarlari qimmatli 
manba hisoblanadi. 
O‗zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharq shunoslik institutidagi '‗qlyozmalar xazinalaridan 
muhimi hisoblanadi. Bu yerda 40 mingdan ortiq |o‗lyozma nusxalari, 30 mingdan ortiq 
toshbosmalar kitoblar, 10 mingdan ortiq harq tillarida yozilgan hujjatlar mavjud. Ana shu 
qo‗lyozma hujjatlar milliy ariximizni yanada to‗laroq ochishga ko‗maklashishi, tariximiz 
sahifalaridagi ―oq‖ va ―qora‖ dog‗larni barham topishiga yordamlashadi. 
Hozirgi kunda tariximizni o‗rganishda mustaqillik davrida tarixchi, etnograf )limlarimiz 
tomonidan yaratilgan darsliklar va o‗quv qo‗llanmalari muhim ihamiyatga egadir. 
Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov ta‘kidlaganidek, ―Har bir fuqoroni, jumladan, 
yoshlarimizni boy madaniy merosimizni qadrlashga, uni ko‗z qorachigidek asrab- avaylashga, 
yurak-yurakdan iftixor qilishga o‗rgatadi. O‗zimizning boy o‗tmish merosimizdan madad va ibrat 
olishga imkon beradi. Odamlar qalbida ezgulik tuyg‗ularini uyg‗otib, bugungi avlod kimlarning 
avlodi, kimlarning zoti va vorislari ekaninianglashga undaydi‖. 
Vatanimiz tarixi yoshlarga xalqimizning o‗tmishi, tarixi haqida bilim berib qolmasdan balki 
ulami vatanparvar, insonparvar, ma‘naviy jihatdan komil inson boiib yetishishlarida dastur-amal 
hisoblanadi. Vatanimizni keyingi avlodlarga yanada obod, qudratli, har tomonlama rivojlangan 
holatda yetkazish davrimizning dolzarb vazifasiga, talabiga aylandi. Bu mas‘uliyatli va sharafli 
vazifani ado etish yoshlarga, ularning ma‘naviy barkamolligiga bog‗liqdir. Bu xususda Birinchi 
Prezidentimiz I.A. Karimov ―Biron bir jamiyat, ma‘naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida 
ma‘naviy va ahloqiy qadriyatlarni rivojlantirish va mustahkamlamay turib, o‗z istiqbolini tasavvur 
qilib bo‗lmaydi‖-deydi. 
―...Tug‗ilib o‗sgan yurtida o‗zini boshqalardan kam sezmay boshini baland ko‗tarib yurushi 
uchun insonga albatta tarixiy xotira kerak... Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson‖. Insonda tarixiy 
xotira o‗z Vatani tarixini, o‗z xalqi, avlodlari hayotini o‗rganish orqali shakllanadi. 
Kim bo‗lishidan qat‘iy nazar, jamiyatning har bir a‘zosi o‗z o‗tmishini yaxshi bo‘lsa, bunday 
insonlami yo‗ldan urush, xar-xil aqidalar ta‘siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonlarni 
hushyorlikka o‗rgatadi, irodasini mustahkamlaydi‖-deb uqtiradi I. A. Karimov. 
Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixini o‗qitish barcha o‗quv maskanlarida davlat 
siyosati darajasiga ko‗tarildi.