O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti kasb ta’limi fakulteti

1.2-§. Geometrik chizmachilikdagi “Tutashmalar” mavzusinining mazmuni 
1. Tutashmalar haqida umumiy ma’lumotlar. 
Ko‘plab buyumlar 
chizmasida ularning kontur chiziqlaridagi to‘g‘ri chiziq va aylana yoylari o‘zaro 
bir-biriga silliq, ravon o‘tganini ko‘ramiz. Bunday ravon o‘tishga misol qilib, har 
xil ko‘rinishdagi badiiy buyumlar, idishlar, ornamentlar, mashina detallari, pribor 
va apparatlarni keltirish mumkin.
 
1.2.1-rasm 1.2.2-rasm 
Bir chiziqning ikkinchi chiziqqa ravon o‘tishiga 
chiziqlarning
urinishi
, 
urinishni hosil qiluvchi nuqta esa 
o‘tish nuqtasi
deyiladi. 
1.2.1-rasm, a dagi 
R
1
va 
R
2
radiusli aylanalar ularning 
O
1
va 
O
2
markazlarini 
tutashtiruvchi chiziqda yotgan umumiy 
A
urinish nuqtasiga ega. 1.2.1-rasm, 
b
dagi
O
markazdan 
R
radiusda chizilgan aylana to‘g‘ri chiziq bilan umumiy 
B
urinish 
nuqtasiga ega. Demak, har qanday urinish nuqtasidan umumiy urinma chizig‘ini 
o‘tkazish mumkin bo‘ladi. Bu urinma chiziq aylananing urinish nuqtasi orqali 
o‘tgan radiusiga perpendikular bo‘ladi. 
Bir chiziqni ikkinchi chiziqqa uchinchi chiziq, ya’ni oraliq chiziq yordamida 
tekis va ravon o‘tishiga 
tutashma
deyiladi. 
1.2.2- rasmdagi 
R
t
radiusdagi 
AB
oraliq chiziq (aylana yoyi) to‘g‘ri chiziq 
bilan 
R
radiusli aylanani ravon tutashuvini ta’minlaydi. Bu yerda 
AB
oraliq chiziq 

---

14 
– 
tutashma yoyi
, 
R
t
– 
tutashma radiusi
, 
A
va 
B
– 
o‘tish(urinish) nuqtalari
, 
O
t
– 
tutashma markazi
deyiladi va ular umumiy qilib 
tutashma elementlari
deb ataladi.
Tutashmani yasash uchun uning 
R
t
radiusi berilmagan bo‘lsa, u holda uni 
yasash vaqtida aniqlashga to‘g‘ri keladi. 
Tutashmalarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin. 
1. Ikki aylanali to‘g‘ri chiziq orqali tutashuvi. 
2. Ikki to‘g‘ri chiziqni aylana yoyi orqali tutashuvi.
3. Aylana va to‘g‘ri chiziqni ikkinchi aylana yoyi orqali tutashuvi. 
4. Ikki aylanani uchinchi aylana yoyi orqali tutashuvi. 
Tutashmalar to‘g‘ri chiziqni aylanaga va ikki aylanani o‘zaro urinish 
nuqtalarini aniqlashga asoslangan. Endi mashinasozlik chizmalarida ko‘p 
uchraydigan tutashmalardan bir necha misollar keltiramiz.