Microsoft Word kartografiya doc

10.1. Maktabda geografiyani wqitishda ishlatiladigan kartografik 
asarlar va ulardan foydalanish 
Malumki, geografiya fanini wqitishda kartalar, atlaslar, globuslar, relefli 
kartalar, blokdiagrammalar, sxema va profillardan keng foydalaniladi. 
Oldingi boblarda geografik kartalar, globuslar va atlaslar twg’risida 
malumot berilganligi sababli bu wrinda faqat relefli kartalar, blokdiagramma va 
profillar h’aqida tushuncha beramiz. 
Relefli kartalar swnggi vaqtlarda kengroq ishlatilmoqda. Chunki unda uch 
wlchamda – uzunlik, kenglik va balandlik bwyicha tasvirlanadi. 
Relefli kartalar h’ajmli kartalar bwlib, maxsus vertikal va gorizontal 
masshtabda ishlanadi, lekin vertikal masshtab h’amma joyda bir xilda 
bwlmasligi mumkin. Masalan, tasvirlana
ё
tgan h’ududning relefida past va 
balandliklar farqi katta bwlsa (Wrta Osi
ё
, Kavkaz, Oltoy, Zabaykale va 
boshqalar) 2 xil vertikal masshtab ishlatilishi mumkin: 2000 metrgacha bir xil 
masshtab, undan baland joylar uchun esa boshqa masshtab ishlatiladi, 2 
martaba kichraytiriladi. Hozirgi vaqtda YArim sharlarni, Rossiya, Kavkaz, Wrta 
Osi
ё
, Qrim, Karpat, Ural, Oltoy, 
İ
ssiqkwl va boshqa h’ududlarning relefli kartalari 
nashr qilinib, wquv va ilmiy ishlarda foydalanilmoqda. 
Blokdiagrammalar er yuzasining kichik bir qismining tekis perespektiv 
tasviridir. Unda er yuzasini ustki qismigina emas, balki ichki tuzilishi h’am 
tasvirlanadi. Blokdiagrammalar vulkanlar, uzilma, surilma va erning geologik 
tuzilishi mavzularini wtishda yaxshi kwrgazmali qurol bwla oladi. 
Profillar 
ё
rdamida er yuzasining bwylama va kwndalang kesimi beriladi. 
Profil 2 xil masshtabda – gorizontal va vertikal masshtablarda tuziladi. 
Gorizontal masshtab kartaning masshtabi bwlsa, vertikal masshtab unga 
nisbatan 10, 100, 200, 500 marta yirik bwladi. Profillarni bevosita joyning wzida 
h’am, kartada h’am chizish mumkin. 
Kartada uning mazmuniga qarab h’ar xil geologik, geomorfologik profillar, 
tuproq profillari tuziladi. Dalada esa dar
ё
ning wzanini kwndalang va bwylama 
profili va geologik kesimining profili tuziladi.
Geografiyani wqitishda boshqa h’ar xil qwshimcha kwrgazmali qurollar 
masalan, elektrlashtirilgan devoriy kartalar, aerokosmik suratlar, topografik 
kartalarning modeli, shartli belgilarning shakllari h’am ishlatiladi. 
Geografiya fanini wrganishni geografik karta va atlassiz tasavvur qilib 
bwlmaganligi uchun geografik kartadan foydalanish xususiyatlariga twxtalib 
wtish joiz. 
Geografiya wqituvchisi wquvchilarga kartani wqish va tushunishning wziga 
xos xususiyatlarini aytib berishi kerak. «Kartada nima tasvirlangan va qaysi joy 
tasvirlangan» degan eskirib qolgan tushuncha wrniga h’ozir kartada 
tasvirlangan voqea va h’odisalarning miqdor va sifat kwrsatkichlarining vaqt 
wtishi bilan wzgarishi, ular orasidagi aloqa va wzaro bog’liqlikni tushuntirish 
zarur. Masalan, Wzbekistondagi sug’orish va melioratsiya mavzusi wtila
ё
tganda 

---

130
kartadan Quyi Amudar
ё
voh’asida qurilgan Arqalik kollektori orqali oqova va 
sizot suvlarining Sariqamish kwliga oqizila
ё
tganini kwrsata
ё
tganda, undan kelib 
chiqadigan vaziyatni kartaga qarab tushintirishi lozim. Sizot suvlarining oqizib 
yuborilishi tuproqdagi shwrlanishni kamaytirib, tuproqning kim
ё
viy tarkibini 
yaxshilaydi, natijada ekinlarning h’osildorligi oshadi, bu esa iqtisodi
ё
tni 
kwtarishga 
ё
rdam beradi. Shu bilan bir qatorda, qurib qolgan Sariqamish botig’i 
wrnida kwl h’osil bwlib, tabiiy geografik jara
ё
n boshlanadi, demak, bu bilan 
wsha h’ududdagi tabiatda katta wzgarishlar vujudga keladi. Natijada u erda suv 
bilan bog’liq bwlgan wsimlik va h’ayvonot dun
ё
si vujudga keladi. Shularning 
h’ammasini wqituvchi wquvchilarga kartaga qarab tushuntirib berishi kerak. 
Geografik kartalardan voqea-h’odisalarning sifat kwrsatkichlari bilan bir 
qatorda miqdor kwrsatkichlar h’aqida tasavvur olish mumkin. Masalan, 
topografik kartalarda quduq tasvirlangan bwlsa, quduq suvning sifati (shwrligi 
ё
ki chuchukligi), miqdori, chuqurligi beriladi. Si
ё
siy-mamuriy kartada 
punsonning katta va kichikligiga qarab ah’olisining soni, nomi 
ё
zilgan shrift 
ё
rdamida esa shah’ar, shah’ar tipidagi pos
ё
lka 
ё
ki qishloq ekanligi aniqlanadi.
Wquvchilarga kartadan foydalanish ywllarini wrgata
ё
tganda wqituvchi 
shah’arlar odatda dar
ё
bwylarida joylashganligini, ichish uchun, sanoat va 
kwkalamzorlashtirish va h’.k. uchun suv zarurligini wquvchilarga tushuntirib 
berishi kerak. Ana shularni tushunib borish bilan bir qatorda yuqori sinf 
wquvchilari sanoat va qishloq xwjalik tarmoqlarini joylashtirishda tabiiy 
sharoitning rolini h’am wrganib boradilar. 
Kartaning yana asosiy xususiyatlaridan biri shundaki kwrmagan, kwrish 
mumkin bwlmagan h’ududlar twg’risida h’am etarli darajada malumot beradi, 
masalan, kartadan foydalanib, Avstraliya materigi twg’risida malumot olish 
mumkin. 
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, karta bilan ishlash voqea-h’odisalar twg’risida aniq tasavvur h’osil qilish, 
ularni 
ё
dda saqlash, tah’lil qilish, taqqoslash, mantiqiy fikrlash wzaro bog’liqlikni wrganish va shu asosda 
xulosa chiqarish ywllarini wrgatadi. Karta maktabda wquv jara
ё
nida wquvchilar faolligini kuchaytirishda, fanni 
mustaqil wrganish va unga qiziqishni oshirishda, geografiyani h’a
ё
t bilan bog’lashda, wquvchilarni 
vatanparvarlik ruh’da tarbiyalashda asosiy vosita sifatida xizmat qiladi.