Microsoft Word kartografiya doc

3-BOB. KARTALARNING MATEMATIK ASOSLARI 
 3.1. Kartografik proektsiyalar h’aqida tushuncha 
 
Kartalarni wqish va uni plandan farqini ajrata bilish uchun va ellipsoid (shar) sirtni tekis yuzaga (kartaga) 
tushurishda h’osil bwladigan wzgarishlarni tasavvur qilish uchun kartografik proektsiyalar twg’risida 
malumotga ega bwlish kerak. 
Erning qabariq yuzasini tekis yuzada, yani kartada matematik ywl bilan tasvirlash usuli 
Kartografik proektsiya
deyladi. Kartografiyada Er yuzasini ellipsoid yuza deb qabul qilinib, uni konus va tsilindrga solib, swng 
ё
yib 
tasvirlanadi. Natijada ochiq joylar (deformatsiya natijasida) h’osil bwlib, bu ochiq joylarni twldirib tasvirlash 
uchun ular «chwziladi» natijada tasvirlangan yuzalarning masshtabi h’amma joyda bir xil bwlmaydi. 
Kartografik proektsiyalar nazariyasi bwyicha ellipsoid yuzasidagi juda kichik aylana (doira) tekislikka 
tasvirlanganda ellipsga aylanadi va uni 
ellips xatoligi
 
deb yuritiladi. Xatolik natijasida er yuzasidagi shakllar 
geometrik jih’atdan wzgaradi. Bu wzgarishlar chiziqlar uzunligida, ywnalishlarning gorizontal burchaklarida, 
geografik obektlarning shaklida va maydonida vujudga keladi. Demak kartalardagi xatoliklar twrt xildir (shuni 
h’am unutmaslik kerakki, bu xatoliklarni bilib turib ywl qwyiladi, chunki bu jara
ё
n bwlishi muqarrardir), bu 
xatoliklar quyidagilardir (16-rasm): 
1. Masofa 
ё
ki uzunlik xatoligi. 
2. Burchak xatoligi. 
3. Shakl xatoligi. 
4. Maydon xatoligi. 
Uzunlik 
ё
ki masofa xatoligi asosan masshtabga bog’liq bwlib,16 rasmda 2 parallel orasidagi meridian 
uzunligi 2 xil tasvirlangan. Masalan, AV chizig’i (70
0
meridianda) SD (140
0
meridianda) bir-biriga teng 
emasligi kwrinib turibdi. Ekvatorda uzunlik masshtabi bir xil bwlib u 
bosh masshtab
deb yuritiladi. Mayda 
masshtabli kartalarda uzunlik masshtabi ekvator bilan boshlang’ich meridianda wzgarmay saqlanib qoladi, 
yani xatolik bwlmaydi. Geografik kartalarda xatosiz tasvirlangan joylardagi uzunlik masshtabi wzgarmaydi. 
Xatolik bilan tasvirlangan maydonlarda, masshtablar wzgaruvchan bwladi, u 
xususiy masshtab
deyiladi. 
Geografik kartalarda, odatda bosh masshtab kwrsatilib u kartalarning janubiy ramkasini tagiga 
ё
ki shimoliy 
ramkaning tepasiga 
ё
zib qwyiladi. 

---

36