Metodologiyasi

ja ra y o n la rn in g
yoritilishi, tavsifi, tahlili va ayrim hollarda- 
gi tan q id iy 
xulosalari va mulohazalari tarix fani haqidagi keyin­
gi asrlarda (a so sa n
X V III asrdan boshlab) Yevropada yuzaga kel- 
gan 
falsafiy 
yondashuvlarning ham asosiy elem entlarini kuzatish 
m u m k in . 
Sharq tarixchilari, xususan o'zbek xalqining farzand- 
ari sanalgan Abu Rayhon Beruniy, Abu Bakr M uham m ad Ja’far 
an ^ arshaxiy, Abulg'oziy Bahodurxon, Ibrat, Ogahiy, M uham - 
mad 
Y u su f 
Bayoniy, Avaz M uham m ad A ttor H o'qandiy kabi bir 
qator tarixn avislar 
ham o'z asarlarini yaratish jarayonida tarix il-
83

---

mi haqida qator qim m atli fikrlar va falsafiy yondashuvlarini ba­
yon etganlar.
Abu Rayhon B eruniyning tarix bayonida voqealarning aniq va 
ishonarli tarzda, ixtiloflardan xoli ham da haqqoniy tavsiflanishi 
va talqin qilinishiga alohida e ’tibor qaratiladi. Ayniqsa tarixning 
buzib ko‘rsatilishini m a’qullam aydi1.
Abulg‘oziy Bahodurxon tarix va tarixchilar haqida quyidagi 
fikrlarni bildiradi: «M uarrixlar ... onlarning podshohlik qilg‘on, 
tug'g'on va o‘lg‘on tarixlarini, yaxshi va yomon qilg'on ishlarini 
yozib tururlar. Bir podshoh otina bir donishm an kishi bir tarix ay­
tib turur. Yana bir necha yillardan so'ng shul podshohning avlo- 
didan bir podshoh bo'lg'onda taqi bir donishm and m uarrix pay- 
do bo‘lub, man ul burungi m uarrixdan yaxshi ayturm an teb, bu
podshohning otina taqi bir tarix aytib turur. Shundoq q ila -q ila ....
podshohlarning otlarig'a ba’zilariga o‘n tarix, ba’zilariga yigirma 
tarix va ba’zilariga o ‘ttuz tarix aytib tururlar». Abulg'oziy Baho­
durxon o ‘z asarini yaratar ekan, tarixiy jarayonlar va voqealarni 
obyektiv ravishda yoritishga harakat qilganligini alohida ta ’kid- 
laydi: «Emdi ko‘nglingizga kelm asunkim faqir taraf tutub yolg‘on 
aytqon bo'lg'aym an va yo o ‘zim ni g‘alat ta’rif etqon bo‘lg‘ayman». 
Sharq tarixnavisligida nafaqat adabiyot, she’riyat va boshqa kito- 
batchilik sohalarida, balki tarix va tarixnavislik sohalarida ham til 
om iliga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan, tarixiy asarlar mualli- 
fi Abulg'ozi o ‘z asarlarini ona tilida yozayotganligini ta ’kidlab: 
«... bu tarixni yaxshi va yomon barchalari bilsin, deb turk tili bi­
lan aytdim . Bir kalima chig‘atoy, turkiydan, forsiydan va arabiy- 
dan qo'shm aym an, ravshan bo'lsin deb, turkiyni ham andoq ay- 
tibm anki besh yashar o ‘g‘lon tushunar», — deb yozadi. Abulg'ozi 
tarixiy voqealarni badiiy lavha va she’rlar orqali tavsiflaydi.
X IX asr ikkinchi yarm i - XX asr boshlarida yashab ijod qil­
gan tarixchi M uham m ad Yusuf Bayoniy «Shajarayi Xorazm- 
shohiy* asarini yozar ekan, undagi ayrim voqealar tafsilotlarini
1