Metodologiyasi

D iaxron uslub (davrtashtirish uslubi) 
— tarixiy tadrijiylik a s o ­
sida tadq iqotning am alga osh irilish i, tarixiy voqelarni ketm a-ket, 
bosqichm a-bosqich rivojlanishi bo‘yicha tadqiqot am alga o sh iri- 
ladi.
Vaqt bo'yicha ja ra y o n la m in g eng aham iyatli xususiyatlari, 
yangi bosqichlarning, dav rlarn in g shak llanish holatlari an iq lan ib ,
277

---

ja ra y o n la rn in g b o sh la n ish davridagi va yak un iy davridagi h o -
I s i t l a r i c n l i e b t i r i l i K
t o n n o c l o n o f l i
t n m n n n P A i y n
Г* Vw!!.” ^ i - h ^
*
u m u m iy y o 'n a lish la ri an iq lan ad i. D av rlarn in g ah am iy atg a m o- 
lik jih a tla rin i a n iq lash u ch u n d avrlashtirish m e z o n la rin i an iq va 
ictvMidu ucigiiau uiibii 
v a
u u n u a aio a u a ja ra y o n n in g s o a ir Do'iism- 
dagi obyektiv sh a ro itla r va ja ra y o n n in g o ‘zin i inobatga olish zarur. 
D a v rla sh tirish n in g b ir m e zo n in i boshqa bir m ezon b ilan alm ash - 
tirish m u m k in em as. A yrim ho llard a u yoki bu voqea va jarayon 
yoki b o sq ic h n in g b o sh la n ish san asin i an iq ko‘rsatish im ko n siz 
b o 'lib q o la d i, c h u n k i jam iy atd ag i b arch a ja ra y o n la rn in g chega- 
ralari h arak a tlan u v c h i va ayni vaqtda sh artli holda belg ilan g an - 
dir. Bu ta d q iq o t ja ra y o n id a b arch a ja ra y o n lar va v o q ealarn in g
tu rli x usu siyatlarga egaligi, b ir ta x litd a so d ir b o 'lm aslig i va vaqt 
n u q ta y i-n a z a rid a n kelib c h iq q an holda u la rn i a n iq b ir «qolip»ga 
solib ch eg aralab q o 'y ish m aqsadga m uvofiq em as va ta rix ch i ta d ­
qiqot ja ra y o n id a bu jih a tla rn i alb a tta inobatga o lish i zaru rd ir. Q a- 
c h o n k i b ir n e c h ta tiz im va m e zo n lar m avjud bo 'lib, u la r tad q iq o t- 
ga ja lb etilsa, ta rix iy bilish ja ra y o n in in g k o 'lam i va m a z m u n a n
boyligi h am o rtib bo rad i.
Diniy ta rix - ta rix fani soh alari va tarm o q lari o rasid a eng d as- 
tlabki yuzag a kelgan ta rm o q la rd a n biri d in iy ta rix san ala d i. D in iy
soha va ja m iy a t h a y o tin in g bu soha bilan bog'liq jih a tla rig a yetar­
li b a h o b erilm aslig i u m u m iy h o la tn in g n o to 'g 'ri talq in ig a sabab 
b o 'lad i. A yni vaq tda bu so h a n in g ikki m u h im jih a ti b o rki, b u n i 
ta rix c h ila r teologiya y o 'lid an b orish (yoki voqelikka d in iy nuqtayi 
n a z a rd a n yondashuv) yoki ak sin ch a din iy g 'o y alarn i bu tku l in k o r 
q ilish , deb k o 'rsa tad ilar. H atto k i Yevropa ta rix c h ila rid a b iro r-b ir 
d in g a e ’tiq o d qiluvchi ta rix ch i tarix iy ja ra y o n larn i yaxshi tu sh u - 
n a d i, degan tu s h u n c h a h am sh ak llan g an edi. B iroq bu tu s h u n ­
ch a o 'z in i o q la m a d i va bu gungi k u n d a d in iy tarix ga (din tarixiga) 
in tellek tu al ta rix va ijtim oiy ta rix n in g ajralm as b ir qism i sifatida 
y o n d ash ila b o sh la n d i va ayni vaqtda tarix chi avvalgi d av rlar ta ri­
x in i o 'rg a n is h ja ra y o n id a bu sohaga oid m a ’lu m o tla rn i h am e ’ti- 
borga o lish i kerak b o 'lad i.
278

---