Metodologiyasi

Determ inizm tamoyili 
— sababiylik g‘oyasi yangi davrda 
o ‘rta
asrlardagi U yg'onish davriga xos boMgan bashoratchilik g'oyasi 
va voqealarning «tasodifiyligi* g'oyasi o'rniga paydo bo'ldi. Sa­
babiylik tam oyili fransuz va nem is m a’rifatparvarlari tom onidan 
ilgari surilgan. U lar tarix — tartibsiz tasodiflardan iborat degan 
g'oyaga qarshi chiqdilar. M a’rifatparvarlarning d eterm in izm ta ­
moyili q a t’iy m azm unga ega bo'lib, u tarixda tasod iflar bo'lishi 
m um k in degan qarashlarn i butkul inkor qilib xatolikka yo'l qo'ydi. 
X IX asrda shakllangan evolyutsion (tadrijiylik) uslubi (pozitivist­
lar va m arksistlarning qarashlarida) sabab va oqibatlarning uzluk- 
siz ketm a-ketligiga asoslangan edi. D eterm in izm tam oyili tad- 
qiq o tch in in g e ’tibo rin i tarixiy hodisalar va voqealarning shartli 
ravishda o 'z aro bir-biriga bog'liq ravishda sodir bo'lishiga qara- 
tadi. Bu tam oyilga ko'ra barcha voqea va hodisalar o 'zaro bir-biri 
bilan bog'liq ravishda so d ir bo'ladi va bir-biriga ta ’sir ko'rsatadi. 
Tarixchi tadqiqot jarayonida tarixiy voqea va hodisalarning sababi
- oqibatlariga ko'ra aloqadorligini, u yoki bu hodisalarning sodir 
bo'lishiga tu rtk i bo'lgan o m illarn i aniqlashga e ’tibor qaratish ta ­
lab etiladi. B unda tizim li yondashuv yordam ida tuzilishdagi alo- 
qadorlik o'rganiladi.