Metodologiyasi

• 
i h is o b g a
olish maqsadga muvofiqdir. Bunda shu vaqtga- 
h- 
t a d q i q o t l a r
jarayonida m anbalardan foydalanish uslublarini 
° ia q o n li qoM 
lagan holda, tarixchi nazariyachilarning ta ’kid- 
. . - ‘nchirha. unga qo'shim cha ravishda tarixiy jarayonlarning 
o 'z in i m a n tiq a n
shakllantirish, m odellashtirish va bir tizim ga so-
lish muhim aham iyat kasb etadi.
Eng asosiysi tarixiy m anbalar va dalil interpretatsiyasida m an-
tiqiylik 
a s o s id a g i 
yondashuv m anbalarda aks ettirilm agan tarixiy 
jarayonlar tafsilotlaridagi bo‘shliqlarni to‘ldirish va tarixiy jarayon 
haqidagi to‘liq va yaxlit um um iy tasavvurga ega bo'lish im koni­
yatini yuzaga keltiradi. Bundagi eng murakkab jarayon esa eng 
birlamchi manba sifatida tarix yoki tarixiy jarayonning o‘ziga 
murojaat qilishdir, ya’ni um um iy tarixiy jarayonlarni aniqlash- 
da va tavsifiashda faqatgina faktlarning o‘ziga emas, balki shu bi­
lan bir qatorda tarixiy jarayonlarning yuz berishidagi mantiqiy 
izchillikdan kelib chiqqan holdagi ilm iy yondashuv um um iy il­
miy xulosalarning m antiqiy jih atd an toMaqonli bo‘lishidagi m u­
him 
o m il 
ekanligini inobatga olishdir.
Bunda tarixchining tadqiqot jarayonidagi professionalligi, 
tarixiy jarayonlarni butun mohiyati bilan chuqur anglam og'i, d a ­
lillar va faktlarning haqqoniyligini ilm iy jihatdan va ayni vaqtda 
mantiqan qo'llay bila olishi, xulosalarni chiqarishda ilm iylikka va 
obyektivlikka am al qilishi eng asosiy omildir.
Agar tarixchi ixtiyorida ko‘plab m anbalar va dalillar (faktlar) 
mavjud bo‘lsa, bunda tanlab olish uslubi qoMlaniladi va tanlab 
olish jarayoni reprezentativ boMishi talab etiladi.
Tarixiy-ilmiy dalillar (faktlar) fanning rivojlanishi bilan bog'liq 
holda, yangi m anbalarning aniqlanishi, yangicha yondashuvlar- 
ning shakllanishi ta’sirida voqelikni to ‘Iaqonli ravishda yoritib be- 
rilishi uchun imkon yaratadi. Bu jarayonda uning interpretatsiyasi 
° zgarib boradi. Aynan ana shu holat manbalardagi m a’lum otlarni 
ilmiy dalillar (faktlar)ga aylantiradi. Biroq, turli tarixchilar m an­
balardagi m a’lumotlarni turlicha talqin qiladilar, bu esa relyati- 
vistlar (nisbiylik tarafdorlari)ga dalillar (faktlar)ning obyektiv maz-

---

m uni yuzasidan buzilishi borasidagi bahslari va muno 
sabab bo'ladi. Postm odernistlarning ta'kidlashicha, mterprctatsi.. 
yalam ing ko'piigi tarixiy bilim ning obyektivligiga putur 
yctkazadi 
Biroq bu birm uncha bo'rttirib yuborilgan nuqtayi nazardir. Chuii- 
ki, birinchidan aynan bir hodisa yoki jarayonga bog'liq m a’lumot­
lar va dalillar (faktlar)ning interpretatsiyasi unchalik ham ko‘p 
emas. Tarixchi har qanday tadqiqot jarayonida o'zidan avvalgi ta­
rixchilarning aynan bir voqeaga aloqador dalillarni (faktlarni) qan­
day talqin qilgani yoki sharhlagani yoki qo'llaganligi, o'zi esa ni­
ma uchun uni boshqa m azm unda talqin etayotganligini ko'rsatib 
beradi (sharhlab beradi). Aynan mana shu holat fanning chega- 
ra bilmas taraqqiyotini belgilab beruvchi om illardan biridir. Ik- 
kinchidan, aniq, konkret obyektiv mazmunga ega bo'lgan dalillar 
(faktlar)ning o'zi interpretatorlar (manbalar, dalillar, m a’lumot­
larni o'rganuvchilar va u yoki bu nuqtayi nazardan sharhlovchilar 
va talqin etuvchilar, tarixchi tadqiqotchilar (tarixni buzib ko'rsa- 
tuvchi va dalillarni soxtalashtiruvchi «tarixchi»lar bunga kirmaydi)) 
ning sharhlash va talqin qilish jarayonidagi im koniyatlarini chek- 
lab qo'yadi. M anbalarni chuqur o'rganish, dalillar (faktlar)ni atrof- 
licha tahlil qilish, ularni tarixiy tadqiqotlarga jalb etish jarayonida 
tarixiylik, ilmiylik, obyektivlik tamoyillariga amal qilish tarix fani 
taraqqiyotining garovidir.
Tayanch tushunchalar: Tarixiy dalil va uning interpretatsiya­
si, dalil, interpritatsiyaning «yumshoqligi* va dalilning «mustah- 
kamligi», oddiy dalil, m urakkab dalillar, tarixiy voqelikka aloqa­
dor dalillar, tarixiy m anbalar dalillari, tarixiy-ilm iy dalillar.
Mavzuni m ustahkam lash uchun savollar:
1. Tarixiy dalil nim a?
2. D alil interpretatsiyasi nima?
3. D alilning «ilohiylashtirilishi» va dalilga «sig‘inish* holatlari- 
ni tushuntirib bering.
4. F.Pauikning d alillar haqidagi fikrini tushuntirib bering.
156

---

^ Nima uchun R .A ronning dalillar haqidagi yondashuvi