‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

2005 
2006 
2007 
20CS 
3 W
y illar
[ □ Bank kreditlari Ш Banklarning uzoq muddatli kreditlari '

---

kuchayishi, iqtisodiyot real sektorining h ar to m o n lam a q o'llab - 
q u w atlanishiga ham da barqaror iqtisodiy o 'sish su r’atlarining 
ta’minlanishiga zam in yaratmoqda.
Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalardan iborat 
b o 'lib , passiv o p e ra ts iy a la r pul m a b la g 'la rin i m a ’lu m b ir 
yo'nalishga safarbar etishga qaratilgan. Banklar passiv operatsiyalar 
orqali jam g'arm alar va vaqtinchalik bo'sh turgan m ablag'lam i ishlab 
chiqarishga safarbar etib, foyda oladi. Aktiv operatsiyalar turli 
xarakterdagi kreditlarni berish operatsiyalari bilan bog'liq b o 'lib , 
quyidagi elem entlari b o 'yicha turkum lanadi:
— muddatlari bo'yicha kreditlar qisqa, o 'rta va uzoq m uddatga 
mo'ljallangan.
— kreditlar hajmi b o'yicha kichik, o 'rta, yirik m iqdorda h ar 
bir mijozga individual va moliyaviy im koniyatlarini hisobga olgan 
holda beriladi;
— ayrim turlari bo'yicha maxsus kafolatni talab etuvchi, garov 
evaziga beruvchi kreditlar mavjud.
— kreditlarning turlari b o 'y ich a , ya’ni davlat, tijorat, xalqaro 
va boshqa turlari bo'yicha berish.
— qarzni turlari bo'yicha yuridik va jism oniy shaxslarga berish.
V aqtinchalik foydalanish u ch u n , iste’mol uchu n, qarzlarni
to'lash uch u n , eksport va im port operatsiyalarini bajarish uchun 
beriladigan kreditlar.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik korxonalari o'z faoliyatida turli banklar bilan m uom alada 
bo'ladi. Bu jarayon oldingilaridan farqli ravishda anch a m urakkab 
hisoblanadi, chunki aw algi jarayonlar, asosan, korxonalar orqali 
bank o'z faoliyatini olib boiganligi bilan xarakterlanadi. Tadbirkorlik 
faoliyati shakllanishi tufayli banklar xususiy m ulk egalari va kichik 
korxonalar faoliyati bilan bog'liq operatsiyalarni bajarishga o 'z
m ablag'larini safarbar etib boradi.
Tadbirkorlarning banklar bilan bo'ladigan operatsiyalarida 
ko'pgina erkinliklarberilganligi shunda nam oyon bo'ladiki, xususiy 
tadbirkor o 'z jam g 'arm asin i O 'zbekistonning turli banklaridagi 
o 'z hisob schyotida saqlash, kredit va kassa operatsiyalarini bajarish 
huquqigaega. Banklar bilan tadbirkorlar o'rtasidagi m unosabatlarda

---

am al qilayotgan qonun va shartnom alarga asosan pul o'tkazish 
yo 'li bilan hisob-kitoblar olib borish m um kin. Banklar tadbirkor 
schyotida pul m ablag'lari, qim m atli q o g 'o zlar va boshqa m uhim
aham iyatga ega hujyatlarni saqlashni kafolatlab beradi. B anklar 
tadbirkorlar va m ijozlar bilan bo 'ladigan operatsiyalarda pul egasi 
to m o n id an topshiriq qog'ozi bankka kelib tushishi bilan 12-13 
soat davom ida keyingi operatsiyalarni bajarishi zarur.
M ulk egalari hisobiga pul o 'tk azish shahard a 4 ish kunida, 
viloyatda 5 ish kunida, respublika ichida 10 ish kunida bajarilishi 
lozim. A garbu qonun shartlari buzilsa, mijozga yillik foiz m iqdorida 
bankjarim a to'laydi. Bank mijozlaming arizasiga binoan ularga tegishli 
o p e ra tsiy a la rn i b ajarad i. B an k lar ta d b irk o rla rn i R esp u b lik a 
M ark aziy banki to m o n id a n k iritilg an o 'z g a rish la r, q o id a la r 
ayniqsa, hiso blar b o 'y ich a naqd pulsiz tarzdagi o p eratsiyalar 
b o 'y ic h a o'zgarishlardan xabardor qiladi. Bank m ijozga kechikib 
o 'tk a z g a n o p eratsiy alari u c h u n , p u ln i n o to 'g 'r i jo 'n a tg a n lig i 
u c h u n , ay b do r sifatid a, h a r b ir kun u c h u n o 'tk a z ila y o tg a n
sum m aning 3 foizi m iqdorida jarim a to'laydi. Bankning aybi bilan 
hisob hujjatlari yo'qolsa, mijozga hujjatda ko'rsatilgan sum m aning 
h ar bir kuni uch u n 3 foiz m iqdorida ja rim a to 'lan ad i.
T adbirkorlar bilan bank o 'rtasid a kredit berish b o 'y ich a o p e­
ratsiyalar ikki tom on o'rtasida imzolangan shartnom a asosida amalga 
oshiriladi. O perasiyalarni m uvaffaqiyatli bajarish u ch u n har bir 
tad b irko r «Banklar va bank faoliyati to'g'risida«gi O 'zb ek isto n
Respublikasi qonunlarini chuqur o'rg an ib, unga rioya etishi lozim.
Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik korxonalarining hayoti va 
iqtisodiy faoliyati valyuta operatsiyalari bilan bog'liqligi m a ’lum . 
Tadbirkorlik korxonalari tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish- 
da h a m milliy valyuta, ham xorij valyutasida op eratsiyalarni 
bajarishiga to 'g 'ri kelm oqda. Ayniqsa, tashqi savdo jarayonlari 
bevosita valyuta operatsiyalari bilan bog'liq.
Valyuta operatsiyalari valyuta kursi bo'yicha ikki tom on valyutasi 
nisbati solishtirilgan holda am alga oshiriladi. X alqaro m aydonda 
AQSh dollari valyuta kotirovkasida baza sifatida qabul qilingan. Boshqa 
m am lakatlar valyutasi, kurs b o 'y ich a, A QSh dollariga qiyoslab

---

boriladi. D ollar kursi abadiy bo'lm ay, u ham o ‘zgarib turadi. Bu 
o'zgarish h a r kuni b o ‘lishi ham m um kin. Shuning uchun banklar 
kursni bank faoliyat boshlash yoki yopilish vaqtidagi kurslar 
bo'yicha hisob-kitob ishlari olib boradi. Valyuta kursining o'zgarib 
borishi haqida harhafta m atbuotda jadval berib boriladi. Bu axborot 
tadbirkorlaming iqtisodiy faoliyatida m uhim ahamiyatga ega. Valyuta 
operatsiyalarida asosiy o ‘rinni kredit, qim m atli qog'ozlar, valyutani 
foyda olish m aqsadida sotib olish va sotish kabilar egallaydi. Xo'jalik 
yuritish ja ra y o n id a xususiy m ulk egalari valyuta h iso b -k ito b
schyotiga ega bo'lish huquqini olib, erkin tarzda valyutani sotib 
olishlari h a m m um kin. T ad b irk o rlar h am , xorij firm alari va 
tadbirkorlari bilan savdo qilishi uchun valyutani erkin sotib olish 
huquqiga ega.
U m u m a n , b ozor iqtisodiyoti ja h o n d ag i rivojlangan m am - 
lakatlarning m uom aladagi valyutalarini m am lakat ichki bozorida 
h a ra k a tla n is h i u c h u n h u q u q iy im k o n iy a tla r y a ra tib b erad i. 
T adbirkorlar valyuta bilan bog'liq faoliyatlaridan sam arali foyda­
lanib, xorij valyutasiga yangi texnika va zam onaviy texnologiya 
xarid qilib, ishlab chiqarish va xizm at ko’rsatish korxonalarida 
xizm at sifatini oshirish, ishlab ch iq arish sohasida sifatli tovarlar 
ishlab ch iq arib , uni sotishdan katta foyda olish im koniyatlariga 
ega bo'ladilar.
6.3. Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarini soliqqa 
tortish, ulardan olinadigan soliq turlari 
va soliq imtiyozlari
M ulk shakllaridan q at’iy nazar, barcha korxonalar O 'zbekiston 
R esp ub likasinin g «K orxonalar, b irlash m a va ta sh k ilo tlard an
olinadigan soliqlar to'g'risida«gi qonuniga m uvofiq, davlat va 
m ahalliy byudjetlarga soliqlar to'laydilar.