‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

Ж. Б. Knap
Р а с п р е д л е н и е б о г аств а. — М ., 1994. 4 0 -6 .
2 
Й. Ш ум пет ер
Т е о р и я э к о н о м и ч е с к о г о р а з в и т и я . — М ., 1982. 2 9 -6 .

---

X ayn (1 8 9 9 -1 9 8 4 ) b o s h q a c h a y o n d a s h g a n . U n in g f ik r ic h a , 
tadbirk orlik fao liy at b o ‘lm a sd a n , balki yangi iq tisodiy im k o n iy a t- 
larni izlab to p ish , x a tti-h a ra k a tla rn i ta ’m in la sh d ir1. O lim tad b irk o r 
likni fao liy at em a s, deb ta lq in etad i.
N a x o rijd a, n a b izd a hali tad b irk o rlik n in g u m u m to m o n id a n
e ’tiro f etilg a n t a ’rifi m avjud em as. A m erik alik o lim R. X iz ric h , 
«T adbirkorlik o ‘z q iym atiga ega boMgan q a n d a y d ir yangi n a rsa n i 
yaratish ja ra y o n i, ta d b irk o r esa b u n in g u c h u n b a rc h a z a ru r vaqti 
va k u n in i sarflay d ig an , b a rc h a m oliyaviy, psixologik va ijtim o iy
x avf-xatam i o ‘ziga olib, evaziga m u k o fo t sifatida pul va erishilgan
y u tu g ‘id an q a n o a tla n u v c h i shaxs»2, — deb t a ’kidlaydi.
Ingliz p ro fe sso ri A. X oskin esa «ishni o ‘z h iso b id a n o lib
boruvch i, b izn e sn i b o sh q a rish b ila n sh axsan sh u g ‘u lla n u v c h i va 
kerakli v o sita la r bilan t a ’m in la n ish u c h u n shaxsiy jav o b g arlik k a 
ega, q a ro rn i m u sta q il q a b u l q ilu v c h i shaxs yakka ta rtib d a g i 
tad b irk o r b o 'la d i» 3, — deb izohlaydi.
Bugungi k u n d a tadbirkorlik nazariyasini rivojlanti rishnlng t o ‘rt 
bosqich i m avjud. X V III asrdayo q vujudga kelgan b irin ch i bo sq ich
tad b irk o rlik x a v f-x a ta rin i o ‘ziga o lish , b o sh q a c h a qilib a y tg a n d a , 
tavakkalchilik bilan b o g ‘liq. T adbirkorlikning ikk inch i b o sqichi esa 
innovatsiya ja ra y o n i bilan bogMiqdir.
A m erik alik iq tiso d ch i o lim Y. S h u m p e te rn in g fikriga k o ‘ra, 
tad b irk o rlik n in g n o v ato rlik xarakteri q u y id ag ilard a aks etadi:
— b o z o r u c h u n yangi to v ar ishlab ch iq a rish ;
— ishlab chiqarish jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiq etish;
— yangi polish b o z o rla rin i o ’zlash tirish ;
— x o m a sh y o n in g yangi tu rlari va m an b a larin i topish.
T a d b irk o rlik vujudga kelish ining u c h in c h i b o sqichi ta d b ir­
korlikning a lo h id a shaxsiy sifatlari: ijtim oiy va iqtisodiy vaziyatning 
o ‘zgarishida t o ‘g ‘ri y o ‘l to pa bilish qobiliyati, boshqaruv q arorlarini 
tan lash va q a b u l q ilish d a m u staq illik , b o sh q aru v q o b iliy atlarin in g
to ‘la n a m o y o n b o ‘lishi b ilan t a ’riflanadi.
1 
Ф. Хайн.
К о н к у р е н ц и я к а к п р о ц е д у р а о т к р ы т и я. « М и р о в а я э к о н о м и к а
и м е ж д у н а р о д н ы е о т н о ш е н и я » ж у р н а л и , 1989. '12, — 3 6 - 3 8 - 6 .
2 Р. Хизрич., С. П ит ерс.
П р е д п р и н и м а т е л ь с т в о . — М ., 1991. 20-6.
3 
А. Хоскин.
К у р с п р е д п р и н и м а т е л ь с т в а . — М ., 1993. 23-6.

---

T a d b irk o rlik n azariy asin in g rivojlanishidagi hozirgi b o sq ichn i 
to 'rtin c h i bosqichg a kiritish rnum kin. U n in g paydo b o 'lish in i ta d ­
b irk o r h a ra k a tin i tah lil q ilish d ag i b o sh q aru v aspektiga k o ‘c h irish
b ila n b o g 'la y d ila r. Bu h o zirg i v a q td a n a z a riy a d a ta d b irk o rlik
m u a m m o la ri tah lili k o ‘plab o ‘zaro b o g ‘liq fa n la r d o ira sid a olib 
borilishini anglatadi.
H o z irg i z a m o n n a z a riy ta d q iq o tla rid a n a fa q a t ta d b irk o rlik k a
is h la rn i m u sta q il o lib b o rish u su li sifa tid a , balki firm a ic h id a g i 
ta d b irk o rlik k a yoki in tra p re n e rlik k a e ’tib o r q a ra tila d i. « In tra - 
p ren er» atam asi am aliy o tg a am erik alik o lim G . P in sh o to m o n id a n
kiritilgan
Intraprenerlikning paydo bo'lishi k o 'p g in a y irik ishlab chiqarish 
tu zilm a la ri, u lard a ishlab ch iq a rish n i tashkil etish n in g tad b irk o rlik
sh a k lig a o ‘tish i b ila n b o g ‘liq. T a d b irk o rlik ishi ijod e rk in lig in in g
m av ju d b o ‘lish in i k o ‘zd a tu tg anlig i sab ab li yaxlit ish lab c h iq a rish
b irik m a la ri b o ‘lin m a la ri h a ra k a t q ilish e rk in lig in i o la d ila r, b u
tadbirk o rlik nin g asosida yotuvchi g ‘oyalarni am alga oshirish u c h u n
z a ru r in tra k a p ita ln in g m avjudligini n a z a rd a tu tad i.
T aniqli o lim la m in g olib boi^gan tad qiqo tlari sh uni k o 'rsa ta d ik i, 
ta d b irk o rn in g o ‘z faoliyati s o h a sid a o lib b o rad ig a n ishlari k o ‘p 
q irra lid ir. Bu b o z o r siy o satin in g o 'z g a rish i bilan yoki k o rx o n an in g
ich k i va tash q i o m illa ri ta ’sirid a a n iq la n a d i. L ek in ta d b irk o rn in g
asosiy m aq sad i m a n fa a t (foyda) k o ‘rish b ilan b ir q a to rd a , b o z o rd a
sa m a ra li fao liy at y u ritish n i t a ’m in la y d ig a n ish larn i a m a lg a o sh i- 
rish d ir. B un in g u c h u n ta d b irk o rlik n i b o sh q a rish va u n g a k o ‘m ak
beruv chi zam on av iy m en e jm e n t usullariga asoslangan m exanizm n i 
y a ra tish va u n d a n un u m li foydalanishni t a ’m in lash z aru rd ir. B ozor 
sh aro itid a tadbirkorlikni boshqarishda un in g quyidagi xususiyatlarini 
e ’tib o rg a olish kerak:
— ta d b irk o r h a r d o im b o zo rd ag i ta la b va ta k lifn i e ’tiborga 
o lib ish k o ‘radi;
— ta d b ir k o r s a m a r a d o r lik n i t a ’m in lo v c h i s a ’y - h a r a k a tla r
q ilib , ish la b c h iq a ris h x a ra ja tla r in i k a m a y tiris h y o ‘lla rin i q id i- 
ra d i;

---

— b izn e sn in g p iro v ard n atijalarig a jav o b b e ra d ig an shax slar, 
o ‘z b iz n e s la rin i e rk in s h a rt-s h a r o itla r d a o lib b o ris h ig a e ta rli 
im k o n iy a tla r y aratad ilar;
— kichik korxo nanin g pirovard n atijalari, y a ’ni u n in g o ladigan 
foyda yoki z a ra ri faq a t b o zo rd ag i o ld i-so td i ja ra y o n id a m a ’lu m
b o 'lad i;
— k ich ik b iznes b ilan sh u g 'u lla n u v c h i ta d b irk o r o ‘z m a b la g 1- 
larini h a ra k a tg a so lib, b o z o rd a q a n d a y x avf-x atarg a d u c h kelishi 
yoki yak u n iy n a tija q a n d a y b o ‘lish in i an iq b ilm aydi.
S h u n d a y qilib, ta d b irk o rlik iq tiso d iy fao liy atn in g a lo h id a tu ri 
b o ‘lib, uning zam irid a m ustaqil tashabbus, javobgarlik, tad birkorlik
g ‘oyasiga asoslangan, foyda olishga yo'naltirilgan, m aqsadga m uvofiq 
faoliyat yotadi.
T ad b irk o rlik iq tiso d iy fao llikn in g a lo h id a tu ri b o ‘lib, u n in g
b o sh la n g ‘ich bo sq ich i, o d a td a , fikrlash faoliyati yoki u n in g natijasi 
b ila n b o g ‘lan g a n b o 'la d i, faq at u keyin m o d d iy sh ak ln i o lad i.
T ad b irk o rlik yangilik kiritish , tovar ishlab ch iq arish fao liyatin i 
o ‘z g artirish yoki k o rx o n a n i (sh u ju m la d a n , k ich ik k o rx o n a n i) 
tashk il qilish so h a sid a ijodk o rlik n in g m avjudligi b ilan ta ’riflanad i. 
T ad b irk o rlik fao liy atin in g ijodkorlik jih a tla ri b o sh q a ru v n in g yangi 
tiz im id a ish lab c h iq a rish n i tash k il etish n in g yangi u su llari yoki 
yangi texn ologiy alarin i tatb iq e tish d a o 'z ifodasini to p ad i.
T a d b irk o rn in g o ‘zi tad b irk o rlik fao liy atin in g asosiy subyekti 
h iso b la n a d i. A m m o tad b irk o r yago n a subyekt em as, h a r q a n d a y
h o ld a u ishlab c h iq a rilg a n to v a r yoki x izm a tn in g iste ’m o lc h isi 
h a m d a h a rx il v aziyatlarda y o rd am ch i yoki raqib sifatida b o 'lu v c h i 
d a v la t b ilan o ‘za ro h a m k o rlik qilishga m ajb u r. Is te ’m o lc h i h a m , 
d av lat, h a m , y o lla n m a (ish c h i) x o d im h a m tad b irk o rlik fao liy ati 
subyektlari q ato rig a kiradilar.
T a d b irk o r va iste’m o lch in in g o ‘zaro m u n o sab atlarid a tad b irk o r 
faol subyekt kategoriyasiga kiradi. Iste ’m olchi esa b u n d a passiv rol 
o 'y n a y d i. Bu o ‘z a ro m u n o sa b a tla m i tah lil q ilish d a iste ’m o lc h i 
ta d b irk o rlik ja ra y o n in in g in d ik a to ri ro lin i b a ja ra d i. T a d b irk o r 
fao liy ati p re d m e tin i tashkil etu v ch i b a rc h a n arsa iste ’m o lc h in in g

---

ijobiy b ah o sig a ega b o ‘lgan h o ld ag in a a m a lg a oshirilishi m u m k in . 
B u n d a iste ’m o lc h i to m o n id a n tovarga b a h o beriladi va keyin u 
yoki bu to v arn i x arid q ilish g a tayyorligi a n iq la n a d i. T a d b irk o r o ‘z 
faoliyatini rejalashtirish va tashkil etish d a iste’m olchining kayfiyati, 
istagi, m an fa atlarin i h iso bga olishi kerak.
B o zor iq tisod iy oti sh a ro itid a tad b irk o r u c h u n iste ’m o lc h in in g
m anfaatlariga m uvofiq harakat q ilishdan boshq a iste’m olchiga ta ’sir 
q ilis h n in g y o ‘li y o ‘q d ir. A m m o b u ta d b ir k o r is te ’m o lc h in in g
m a n fa a tla rig a m u v o fiq h a ra k a t qilish i k eraklig ini b ild irm a y d i. 
T a d b irk o rn in g o ‘zi iste ’m o lc h in in g ta la b in i sh a k lla n tirish i, yangi 
is te ’m ol e h tiy o jla rin i y aratish i (agar x a rid o r u c h u n z a ru r b o ‘lgan 
y an g i to v ar y a ra tilsa ) m u m k in . S h u n d a n kelib c h iq q a n h o ld a
ta d b irk o rlik fa o liy a tin i ta sh k il e tis h n in g ikki u su lin i k e ltirish
m u m k in :
— iste ’m o lc h i m a n fa a tin i a n iq la sh usuli;
— iste ’m o lc h ig a yangi to v ar yoki x iz m a tla m i « m ajb uran qabul 
qildirish» usuli.
S h u n d a y q ilib , tad b irk o rn in g asosiy m aq sad i o ‘z is te ’m o l- 
chilariga ega b o ‘lish y o ‘lida tovarga ehtiyojni an iq la sh d an iboratdir. 
T a d b irk o r o 'z is te ’m o lc h ila rin i sh a k lla n tirish d a q uyidagi asosiy 
o m illarn i hiso b g a olishi kerak:
— tov am in g yangiligi v a un in g x a rid o r m an faatig a m o s kelishi;
— to v ar yoki x iz m a tla rn in g sifati;
— to v ar yoki x iz m a tla rn in g narxi;
— to v arn in g u n iv ersallik darajasi;
— to v arn in g ta s h q i k o 'rin is h i, u n in g x a rid o r tala b ig a m o slig i;
— sotuvdan keyingi servis x izm atlarid an foydalanish im koniyati;
— to v arn in g q a b u l q ilin g an u m u m iy yoki davlat sta n d a rtla rig a
m osligi;
— to v a rla r va x iz m a tla r rek la m a sin in g jo zib a lilig i, x a rid o r 
diqqatini o ‘ziga ja lb etishi va h okazo.
X ulosa s h u n d a n ib oratki, ag ar ijtim o iy ishlab c h iq a rish n u q tai 
n a z a rid a n ta d b irk o r faol sub y ek t ro lid a b o ‘lsa, u n d a ta d b irk o rlik
ja r a y o n in in g o ‘z i, u n in g s a m a r a d o r lig i va m a z m u n i n u q ta i

---

n a z arid a n is te ’m olchi faol rol o ‘ynaydi va ta d b irk o r b u o m iln i 
inkor eta olm aydi.
T a d b irk o rn in g shaxsiy xusu siy atlari, qo b iliy atlari, im k o n iy at- 
lari va ishga d o ir sifatlari tad b irk o rlik n in g h a ra k a tla n tiru v ch i kuchi 
b o ‘ladi. T a d b irk o rn in g ishga d o ir sifatlari q uy idagi tam o y illarg a 
asoslanish i kerak:
— b irin c h id a n , b o z o rn in g to v ar va x iz m a tla r b ila n t a ’m in la - 
nish d a ra jasin i tah lil qilish y o ‘li bilan iq tiso d iy x o ‘ja lik tiz im id a
o ‘z o ‘m in i to p ish i;
— ik k in c h id a n , shaxsiy ishlab ch iq arish tu zilm asin i yaratishga 
tayyorlik qobiliyati;
— u c h in c h id a n , m ark e tin g tad q iq o tla ri n a tija la rid a n kelib 
ch iq q a n h o ld a , d astlabki ta d b irk o rlik h iso b -k ito b la rin i am alga 
o sh irish i;
— t o ‘r tin c h id a n , tad b irk o rlik lo yih asin i a m alg a o sh irish d a
rah b arlik n i t o ‘g ‘ri y o ‘lga quyish qobiliyati;
— b e s h in c h id a n , yangi texn ik , tex n o lo gik g ‘oy an i b irin c h i 
b o ‘lib h a y o tg a ta tb iq e tis h h a m d a u s h b u g ‘o y a d a n a m a ld a
f o y d a la n is h , u n d a n q a n d a y y a k u n iy n a tija , m a h s u lo t yo k i 
x iz m a tla r o lish m u m k in lig in i ta s a w u r e ta olishi.
T ad b irk o rn in g ush bu ishbilarm onlik tam oyillari uning ijodkor- 
ligiga a so sla n a d i. A ynan a n a sh u ijodkorlik Y. S h u m p e te r fikriga 
asosan, ta d b irk o r b o sh q alar e ’tib o r b e rm ag an va b ilm ag an ishlarga 
e ’tib o r b e rib , fao liy at y uritish im k o n in i berad i.
Ijodkorlik tad b irk o m i ta ’riflashda asosiy m ez o n b o ‘ladi, a m m o
u turli sh a k lla rd a n a m o y o n b o ‘lishi m u m k in . T a d b irk o r b o sh q a 
ijo d k o r k is h ila r to m o n id a n a m a lg a o s h ir ilg a n k a s h fiy o tla r, 
to p ilm a la rd a n q a n d a y sam arali foy d alan ish m u m k in lig in i biladi. 
S h u b ila n b irg a , u b u y a n g ilik la rd a n x a rid o rn in g q iz iq is h in i 
uyg‘o tu v ch i y a n g i, ajoyib n arsa ishlab c h iq a ris h so h a sid a fo y d a ­
lanish y o ‘llarin i to p a oladi.
A m m o k ash fiy o t va yangilik faq at to v ar tu rin in g yangi tark ib iy
q ism in i y a ra tis h d a em as, balki to v ar ishlab c h iq a ris h n i yan g ilash
ja ra y o n ig a ja lb etish n i talab q ilm ayd ig an o d d iy ro q sh a k lla rd a h a m
! 
A

---

n a m o y o n b o 'la d i. M a sa la n , u to v a r o ‘ra m in in g y a n g ila n is h i, 
a n ’an av iy to v arg a yangi x ususiyat va sifatlar berish k o 'rin is h id a
n a m o y o n boMishi m u m k in .
T adb irko r faoliyatining bosh q a to m o n larid a h a m kashfiyotchilik 
e le m en tlarin i q o 'lla s h i m u m k in . M asalan , u ishlab c h iq a rish n in g , 
m a h s u lo tn i s o tis h n i b o s h q a ris h n in g yangi sh a k lla rin i to p a d i, 
sh eriklik m u n o sa b a tla rin i o ‘rn a ta d i, ishlab c h iq a ris h n in g yangi 
te x n o lo g iy a la rid a n fo y d alanad i. T a d b irk o rlik n in g yana b ir m u h im
xususiyati ishlab c h iq a ris h ja ra y o n id a yangi g ‘o y a la rn in g am alg a 
o sh irilish i b o z o rd a q a n d a y qab u l q ilin ish in i o ld in d a n k o ‘ra bilish 
qobiliyatida n am oy o n bo'ladi. S h u jih a td a n yangilikni b ozorda tatbiq 
e tish va iste ’m o lc h in in g ja v o b in i b itta ja ra y o n g a b irla sh tira olish 
ta d b irk o r m u v affaq iy atin in g garo vid ir.
K o 'p g in a ta d q iq o tc h ila r ja m iy a td a tad b irk o rlik b ila n s h u g 'u l- 
l a n u v c h i la r s o n i k o ‘p a y ib b o r a y o t g a n li g in i t a ’k i d la y d ila r . 
M a ’lu m o tla rg a k o ‘ra, m u staq il fao liy at y u ritu v c h i a h o lin in g 8- 
10% qism i tad b irk o rlik b ila n sh u g ‘u llan ish i m u m k in . T ad b irk o rlik
h a r q a n d a y b o sh q a kasb kabi ish b ilarm o n lik sifatlarin i ta la b etad i.
T a d b irk o r k ish id an , a w a lo , o 'z ig a va o ‘z qobiliyati ga ishonish 
tala b etilad i. O 'z ig a , o lz k u c h ig a ish o n m a y d ig a n in so n n a fa q a t 
ta d b irk o rlik , b a lk i h a r q a n d a y s o h a d a h a m ish n i o x irig a c h a
etkazishga q o d ir em as.
T a d b ir k o r n in g m u v a ffa q iy a tin i b e lg ilo v c h i k e y in g i s h a rt 
agressivlikdir. B u n d a g ap , b irin c h id a n , ta d b irk o rg a n im a d a d ir
b irin chilikk a ega boMish ish o n c h in i beru vch i, ik k in c h id a n , ta d b ir­
k o r n in g a n iq m a q s a d g a q a r a tilg a n h a r a k a tla r n i b a ja r is h id a
tashabbusni tortib olishga harakat qiluvchi agressivlik h aqid a ketayapti. 
S h u n d a y qilib, b u o 'rin d a g i agressivlik a m a ld a g 'o y a la r, lo y ih a va 
tash a b b u sn i to rtib o lish va u n i tez a m alg a o sh irish n i b ild ira d i. 
B u n d a y agressivlik a tro fd ag ila rg a ( h a m m a d a n o ld in raq ib larg a ) 
t o ‘g ‘r id a n - to ‘g ‘ri z a ra r k e ltirm a y -d i, u b evosita z a ra r k eltirish i 
m u m k in ( a g a r b iro v q a n d a y d ir to v a r n i is h la b c h iq a r is h d a
tash a b b u sn i o ‘z q o 'lig a o lsa, b o sh q a kishi b u n d a y to v arn i ishlab 
c h iq a ra o lm a y d i, d e m a k , to v a r ish lab c h iq a rish b o 'y ic h a ta sh a b -

---

b u s n i b i r i n c h i bo ‘lib b o s h la g a n t a d b i r k o r n i n g h a r a k a ti u
m o ‘ljallagan d a ro m ad n i olishiga im k o n berm aydi).
T a d b irk o r k o ‘p g in a h o lla rd a o ‘z ja m o a s i b ila n h a ra k a t qiladi, 
s h u n in g u c h u n tad b irk o rlik g 'o y a sin i a m a lg a osh irish jara y o n ig a
sam arali t a ’sir etuvch i ja m o a n i y a ra tg a n d a g in a , m uvaffaqiyatga 
erish ad i. S h u m u n o sa b a t b ila n ta d b irk o rn in g o ld id a m u rak k ab
m u a m m o la r turadi. B ular b izn esn in g m uvaffaqiyati u c h u n qanday 
ixtisosdagi m u ta x a ssisla r k erak lig i, u la r q a n d a y sifatlarg a ega 
b o iis h la r i z a ru rlig i, u larn in g ta d b irk o r sh a k lla n tira y o tg an ru h iy 
m u h itg a k ira olishlari m um kinlig in i an iq lash m u a m m o la rid ir.
H a r q a n d a y fao liy atd an k u tila d ig a n sa m a ra in so n g a, a w a lo
u n in g m e h n a t m ad aniy ati darajasiga b o g ‘liqdir. M asalan, y ap o n lar 
« iq tiso d iy m o £’jiz a la ri» a s o s id a n a fa q a t ilm , f a n - te x n ik a va 
texnologiya y u tu q lari, balki m e h n a t m a d a n iy a tin in g o ‘zgarishi 
y otganlig in i t a ’kidlaydilar. Y ap o n iy a ek sp ertlarin in g fikriga k o ‘ra, 
b u n in g u c h u n y a p o n ja m iy a tig a 30 yil kerak b o ‘lgan.
M e h n a t m ad a n iy ati d e g a n d a ish lab c h iq a rish n i tash k il etish 
d a ra ja si, m e h n a tn in g y a n g i, s a m a ra liro q u s u lla rin i q o ‘llash, 
ham k asb lar v a q o ‘l ostid ag ilar bilan m u o m a la d a sam im iy lik, yangi 
g ‘o y a la r, te x n o lo g iy a la rn i izla sh , m u lk k a va ish lab c h iq a ris h
m u n o sa b a tla rig a e h tiy o tk o ro n a y o n d ash ish tush u n ilad i.
K o rx o n a faoliyatini b o sh q a rish d a t o ‘g ‘ri q a ro r qabul qilish 
tadbirk orn ing eng m u h im sifatlaridandir. B osh qach a qilib aytganda, 
b u tad b irk o rn in g o ‘z faoliyati, o ‘z biznesi so h a sid a javobgarlikni 
o ‘z z im m a sig a o lish id ir. H a q iq a ta n h a m ta d b irk o r, q a ro r qabul 
qilib, u n i a m a lg a o sh irish d a n a fa q a t o ‘z sheriklari o ld id a , balki 
o 'z in in g kelajakdagi q a ro rin in g o q ib ati u c h u n jav o b g arlik n i h a m
o ‘ziga oladi. B in o b a rin , jav o b g arlik n i o ‘ziga olish ja ra y o n i, ayni 
b ir v aq td a, x a v f-x a ta rn i o ‘ziga o lish n i h a m b ild irad i. S h u n d a y
qilib, x avf-xatarni k o ‘ra bilish va u n i b a rta ra f etish u c h u n tayyorlik 
h a m tad b irkorg a xos m u h im sifatdir.
T a d b irk o rlik n iy atin i a m alg a o sh irish b elgilangan d a ra ja d a
ta d b ir k o rn in g m o tiv la s h u v i ( m a n f a a td o r b o ‘lis h i)g a b o g 'liq . 
T a d b irk o rlik n a z ariy a sin in g asoschisi Y. S h u m p e te r u c h ta asosiy 
m o tiv n i ajratg an :

---

— b irin c h id a n , h o k im lik q ilish , h u k m ro n lik , ta ’sir qilishga 
eh tiy o j;
— ik k in c h id a n , a n iq h a ra k a tla rn i bajarish o rqali erish ish
e h tim o li boMgan g ‘alabaga iro d a , m uvaffaqq iy at sari h a ra k a t;
— u c h in c h id a n , m u sta q il ish fao liy ati beruvchi ijo d k o rlik
quvonchi.
A m m o , Y. S h u m p e te r to m o n id a n ta k lif etilgan m otiv lashtirish 
n azariy asi g ‘arb iy m a m la k a tla r ta d b irk o rla rin in g fikrlash u slubin i 
aks e ttira d i. 0 ‘z b e k isto n d a ta d b irk o rlik faoliyati b ir q a to r
0
‘ziga 
xos a lo m a t va x usu siy atlar b ila n birga b o 'la d i. M a m la k a tim iz d a
tad b irk o rlik n i m o tiv la sh tirish x u su siy atlari quyidagi a lo m a tla rg a
ega:
— o ‘z salohiyatin i am alg a o sh irish g a h arak at qilish;
— eng m u h im , ijtim oiy va iq tiso d iy sa m a ra keltiruvchi g ‘o y a - 
larn i am alg a oshirish istagi;
— to 'ra c h ilik tu zilm alari b ilan bogM iklikdan q o c h ish , h a ra - 
k a tla r erkinligi va fao liy at y u ritish ja ra y o n id a m ustaqil b o 'lis h ;
— qiziqarli ish bilan m u staq il va erk in sh u g ‘ullan ish ;
— o ‘zining ijtim oiy m a q o m i va o b r o ‘sini o sh irish g a in tilish
h a m d a o ‘ziga va o ‘z y a q in la rig a m u n o sib tu rm u sh sh a ro itla rin i 
ta ’m inlash.
K o 'rs a tib o 'tilg a n istak larn i m uvafTaqiyatli a m alg a o sh irish
u c h u n tad b irk o r b ir q a to r izc h il h a ra k a tla rn i am alg a o sh irish i 
kerak. Bu h a ra k a tla r tan la b o lin g a n ish lab ch iq arish ja ra y o n in i 
tash k il etish shakllariga b o g ‘liq. S h u m u n o sa b a t bilan ta d b irk o r 
o ‘z faoliyatini tashkil etish n in g quyidagi ikki tarkibiy qism in i tahlil 
qilishi kerak:
— b o z o r va u n d a vujudga k eladigan vaziyat;
— ishlab ch iq a rish tu zilm a si.
Ish m u h itin i tahlil q ilish d a ta d b irk o r bu q ism lar o 'r ta s id a
o ‘zaro aloqalar o ‘rnatishning sam arali usulini topishi kerak. A m m o , 
b u n g a erish ish qiyin, ch u n k i b irin c h id a n , ikkala tarkibiy q ism n in g
sifati tu rlic h a . B o zo r d in a m ik o ‘z g a ru v c h a n m ex a n izm d a n iborat. 
U n g a d o im o k u z a tila d ig an talab , tak lif, narx, raq o b a t s h a ro it- 
la rin in g o 'z g a rish i xosdir. S h u b ila n b ir v a q td a ishlab c h iq a ris h
tu z ilm a s i k o n s e rv a tiv , k a m o 'z g a r u v c h a n . Щ 1аЬ£ ch rtJarisft

---

dasturlari k u n d alik o 'z g a ris h la rn i k o 'z d a tu tm a y d i. Ik k in c h id a n , 
bozor va ishlab chiqarish fazo va vaqtga b o ‘lingan. Fazoviy bo ‘linishga 
k o 'ra , bozordag i o 'z g a ris h la r ishlab ch iq arish tu zilm asidag i xuddi 
shu n d ay o 'z g a rish la rn i keltirib ch iq a ra olm aydi.
Bu h o la t vaqt b o 'y ic h a b o 'lin is h bilan h am c h u q u rla sh a d i, 
tad b irk o r ishlab chiq arish d astu rin i shakllan tiradi va uni bozordagi 
vaziyat haqidagi axborotlar bilan asoslaydi. A m m o dasturni bajarish 
m a ’lum b ir v aq tni talab e ta d i, sh u vaqt ich id a b o z o rd a jid d iy
o 'z g a ris h la r r o ‘y berishi m u m k in . B uning natijasid a ishlab c h iq a - 
rilgan tovar yoki x izm atlar b o z o rd a kerak b o 'lm a y qolishi m u m k in . 
S h u n in g u c h u n ta d b irk o r m u h im q aro rlarn i qabul qilish u c h u n
asos b o 'lib x izm at qiluvchi m arketing tadq iq o tlari b o zo rd a vaziyat- 
ning rivojlanish b ash o ra tig a asoslanishi kerak.
Q aro r qabul qilish, m a s ’uliyatni zim m asiga olish kabi vazifalar 
tadb irko rlikn i bo shqarish faoliyati bilan bo g'layd i. S h u n in g u c h u n
h a m ta d b irk o m i m e n e je rd a n ajratish zaru r. B u larn in g h a r biri 
o 'z ig a xos v a z if a la rn i b a ja r a d i. B ir to m o n d a n ta d b ir k o r lik
faoliy atin in g m a z m u n i b o sh q a rish fao liy atid an ken g ro q b o 'lsa , 
boshqa to m o n d a n h a r b ir ish b ilarm o n h am m en ejm en t vazifalarini 
bajara olmaydi. M enejm ent asoslariga bag'ishlangan kitobda bu haqda 
yaxshi f'ikr bild irilgan : «Shaxsiy tav akk alch ilik, m oliyaviy im ko - 
n iyatg a b o 'lg a n m u n o sa b a t, tin im siz m e h n a t qilish kabi xusu- 
siyatlarga ega tad b irk o r yiriklashib bo rayo tg an korxonani b o sh q a ra
o lad i, deg an gap em as».
M e n eje rn in g «sh ak llan m ag an tu zilm a n i sh a k lla n tirish « q o b i­
liyati ishi yu rish ib k etay o tg an ish b ilarm o n g a d o im iy xos b o 'la v e r- 
m aydi. Shu sababli yirik k orxonalar rahbariyati tarkibiga m enejerlar 
kelmoqda.
Bugungi sh a ro itd a «tadbirkor» tu sh u n c h a si «m enejer» tu sh u n - 
ch asig a ju d a y aq in tu ra d i. S h u b ila n birga, ta d b irk o r m u lk d o r 
b o ‘lsa, m en ejer b o sh q a aiv c h id ir. A m alda esa, aksariyat m u lk d o rla r 
m en ejer vazifasini b ajarad i, q a to r m en e jerlar esa o ‘zlari b o sh q a rib
turgan ishlab c h iq a rish korxonalariga ega b o ‘lib q o lm o q d a .