Microsoft Word boshqaruv hisobi doc

§
а
рфланган ҳақиқий харажатлар. 
ИИ. Ишчи кучи 
4 Меҳнат 
ҳақи 
ставкалари 
бўйича 
четланишлар 
Меҳнат унумдорлиги даражаси бўйича 
четланишлар 
- иш ҳақинлнг нормати
в
ставкаси; - иш 
ҳақининг соатбай ставкаси; - ҳақиқий 
ишланган уc^қф 
- маҳсулот бирлигини ҳҳлаб чиқариш 
учун 
норматив 
вақт; 
- 
маҳсулот 
111. қўшимча харажатлар 
5 Доимий қўшимча харажатлар бўйича 
четланишлар қўшимча харажатлар; 
- маҳсулот бирҳгига с
ар
фл
анаc
н
ган
доимий 
қўшимча харажатлар меьёри; - маҳсулот 
бирлигига с
ар
фл
ана
ьдиган ҳақиқий доимий 
- ишлаб чиқарилган р>и ҳсулотнинг ҳақиқив 

---

31
6 ўзгарувчан қўшимча харажатлар бўйича 
четланишлар 
- маҳсулот бирлигига сарфланадиган 
ўзгарувчан 
қўшимча 
харажатлар 
меьёри; - маҳсулот бирлигига с
ар
фи
ан
ғ
ан
 
1 
- ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳақиқий 
ҳажми. 
IV. Ялпи фойда 
7 Сотиш баҳоси бўйича четланишлар 
- маҳсулот бирлигининг норматив 
таннархи; - маҳсулот бирлигининг 
ҳақиқий таннархи; - сотилган 
маҳсулот ҳажми. 
8 Сотиш ҳажми бўйича четланишлар 
 смета бўйича сотиш ҳажми; - ҳақиқий 
сотилган маҳсулот ҳажми; - маҳсулот 
9 Ялпи 
фойда 
ҳажрни 
бўйича 
четланишлар 
- норматив фойда; - 
ҳақиқий 
олинган 
фойда. 
"Стандарт-кост" ҳисоб тизимидаги асосий талаб — бу харажатларнинг 
белгиланган нормаларидан четланишлари устидан назорат бўлиб, у харажатлар 
стандартларини такомиллаштиришга имкон беради. Агар бундай назорат қўлланилмаса 
у ҳолда "Стандарт-кост" тизимининг қўлланиши шартли бўлиб қолади ва ижобий 
натижа бермайди. 
"Стандарт-кост" ҳисоб тизими қуйидаги афзалликларга эга: 
— "Стандарт-кост" тизими харажатларни оператив бошқаришга кўмаклашади. 
Четланишларни ўрганишда эьтибор режа ва нормативлар мос келмайдиган 
обьектларга қаратилади. "Стандарт-кост" тизимида четланишлар бошқа тизимлардан 
кўра тезкор ва анча аниқ ҳисобланади; 
— ишлаб чиқариш технологияларини модернизация қилиш ва қўллашга 
кўмаклашади. 
Инвестициялар, 
асосан, 
тежамли 
технологияларга 
ёьналтирилиши 
лозимлиги сабабли, ишлаб чиқариш технологиялари доимо қайт а кўри б бо рилади.
Зар ур пайт да фо йдаланил аётган айр им елементларгина эмас, балки бутун 
технология ҳам қайта кўриб чиқилиши мумкин; 
— харажатларни қаттиқ ва аниқ назорат қилишни таьминлайди. "Стандарт-кост" 
ҳисоб тизими тайёр маҳсулот ва унинг таркибий 
қисмлари аниқ баҳоланишини назарда тутади. Норматив харажатлар бу тизимда 
нафақат ўртача норма, балки аввалги йиллар тажрибаси асосида синалган комплекс 
баҳолаш мезонларидир. 
Юқоридаги ижобий томонлар билан биргаликда "Стандарт-кост" тизимининг қуйидаги 
камчиликлари ҳам мавжуд: 
— "Стандарт-кост" тизимини қўллаш ва уни такомиллаштириш кўп вақт ва харажатлар 
талаб қилади. Аммо амалиёт кўрсатишича, ишлаб чиқариш самарадорлигини ошиши 
ҳисобига бу харажатлар тезда қопланиб кетади; 
— "Стандарт-кост" тизими иқтисодиётда баҳолар, фоиз ставкалари, ишлаб чиқариш 
технологиялари ва усуллари интенсив ўзгариб турадиган, беқарор шароитларда ижобий 
самара бермай, ўз долзарблигини ёьқотади. Ўз навбатида, бундай шароитларда 
тизим харажатларни оператив назорат қилишдаги устувор вазифаларни бажармай, 
самарали 
бошқариш 
дастаги 
ролини 
ижро этмай қолади; 
— хусусан, бозордаги рақобат натижасида шаклланган баҳонинг ўзгариши 
ва инфляцияни, омбордаги тайёр маҳсулотлар қолдиғи ва тугалланмаган
ишлаб чиқариш қийматини ҳисоблашни мураккаблаштиради; 
— стандартларни 
барча 
ишлаб 
чиқариш 
харажатларига 
қўллаб 
бўлмайди, шу сабабли уларни назорат қилиш сусаяди; 
— корхона қисқа муддат ичида тавсиф ва типи бўйича т урли 
буюртмалами катта миқдорда бажараётганда стандартлами ҳар бир 
буюртмага ҳисоблаб чиқиш имкони чегараланган. Бундай ҳолларда илмий 

---

32
асосланган стандартлар ўрнига ҳар бир маҳсулотга ўртача қиймат белгиланади, у 
маҳсулотга баҳо белгилаш учун асос (базис) бўлиб ҳисобланади. 
Ушбу камчиликларга қарамай корхоналарнинг раҳбарлари ишлаб чиқариш 
харажатлари ва маҳсулот таннархини калк уляциялаш, шунингдек, бошқариш, 
режалаштириш ва зарурий қарорлар қабул қилиш учун назорат ўрнатишнингишончли 
қуроли сифатида "Стандарт-кост" ҳисоб тизимидан фойдаланадилар. 
Норматив 
усул 
ва 
"Стандарт-кост" 
тизимини 
ўрганиш 
улаи- 
ўртасида 
умумийликлар мавжудлигини тасдиқлайди. Демак, ҳар иккала тизим учун қуйидагилар 
умумий тамойил бўлиб ҳисоблан ади: 
— харажатларни қафий нормалаштириш; 
— харажатларни алоҳида моддалари бўйича норматив калкуляцияни 
олдиндан (ҳисобот даври бошлангунча) тузиш; 
— четланишларнинг пайдо 
бўлиши 
ва 
жавобгарлик 
марказларидаги 
четланишлар ва жорий нормалар бўйича харажатларнинг бўлиниш ҳисоби ҳамда 
назорати; 
— ишлаб чиқариш жараёнида ва харажатларни бошқаришдаги салбий 
ҳодисаларни бартараф этиш учун ахборотдан фойдаланиш мақсадида пайдо бўлган 
четланишларни тизимли умумлаштириш ва таҳлил қилиш; 
— маҳсулот таннархини калкуляция қилиш ва харажатлар ҳисоби 
усулларининг ҳар тарафламалиги ҳамда имкониятларини инобатга олиш. 
— Шуни таькидлаш лозимки, қайд қилинган умумий тамойиллар 
ўртасида қуйидаги айрим тафовутлар мавжуд: 
— норматив усулдан фарқли равишда "Стандарт-кост" ҳисоб тизимида 
харажатлар нормалари ўзгаришларининг алоҳида ҳисоби олиб борилмайди; 
— харажатларнинг 
дастлабки 
ҳисо бланган 
но рмалари 
ҳақиқий 
харажатларни стандартларга мувофиқ ҳолга келтириш уч ун қафий 
белгиланган ставкалар сифатида кўриб чиқилади; 
— четланишлар пайдо бўлганда стандарт нормалари ўзгармайди; 
— улар бутун ҳисобот даврига нисбатан барқарор бўлиб қолади. "Стандарт-кост" ҳисоб 
тизимидан фарқли ўлароқ, норматив ҳисоб ишлаб чиқаришга ёьналтирилган бўлиб, 
сотиш жараёнига мўлжалланмаган. Бу эса маҳсулотнинг сотиш баҳосини белгилаш ва 
асослашни қийинлаштиради. 
Ҳозирги вақтда ўзбекистонда бухгалтерия ҳисоби тизимини ислоҳ қилиш жараёни 
бормоқда. У бозор иқтисоди ва бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлаии 
талабларига тобора кўпроқ мувофиқлаштирилмоқда. ўзбекистон Республикаси бухгалтерия 
ҳисобининг "Ҳисоб юритиш сиёсати ва молиявий ҳисобот" номли 1-сонли БҲМСига кўра 
корхоналарга ҳақиқий ва норматив таннарх бўйича бухгалтерия ҳисоби обьектларини 
баҳолаш ва акс эттириш, бухгалтерия ҳисобини юритишнинг шакл ва усулларини 
мустақил белгилаш ҳуқ уқи берилган. Масалан, норматив таннарх бўйича тайёр 
маҳсулотларнинг синтетик ҳисобини ташкил этувчи корхоналар янги счетлар 
режасига мувофиқ (2002й.) 2800-"Тайёр маҳсулотлар ҳисоби" счетларини қўллашлари 
мумкин. Бу счет ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳақидаги 
ахборотларни умумлаштириш ва уларнинг бақиқий ишлаб чиқариш таннархини 
норматив (стандарт) таннархидан четланишларини аниқлаш учун мўлжалланган. 
Ҳисобот ойи тугаганда 2010-"Асосий ишлаб чиқариш" счетида қайд этилган 
маҳсулотларнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи шу счет кредитидан 2810-
"Омбордаги тайёр маҳсулот" счети дебетига тузатиш проводкалари билан ўтказилиши 
керак. Бунда ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот ҳақидаги ахборот икки хил баҳода 
шаклланади: дебет бўйича — ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи, кредит бўйича — 
норматив таннарх. Ой охирида 2810-"Омбордаги тайёр маҳсулотлар ҳисоби" счети 
бўйича дебет ва кредит оборотларини таққослаш билан ҳақиқий ишлаб чиқариш 
таннархининг норматив таннархдан четланиши аниқланади. Четланиш суммаси 2810-

---

33
"Омбордаги тайёр мабсулотлар ҳисоби" счети кредитидан 9100-"Сотилган маҳсулот(иш, 
хизмат) таннархи ҳисоби счетларининг дебетига ҳисобдан чиқарилиши лозим. Ҳар 
чоракда 2810-"Омбордаги тайёр маҳсулотлар ҳисоби" счети ёпилади ва келаси чоракнинг 
бошигача қолдиққа эга бўлади. 
Корхоналар амалиётида норматив таннарх ҳисоблаш тизими орқали маҳсулот 
таннархини калкуляция қилиш харажатлар ҳисобини халқаро "Стандарт-кост" ҳисоб 
тизимига мувофиқлаштиришни таьминлайди. 
Ҳисоб амалиётида 2800-"Тайёр маҳсулотлар ҳисоби" счетларидан фойдаланишда 
маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи ишлаб чиқарилган, юклаб жўнатилган ва сотилган 
маҳсулотлар бўйича унинг норматив таннархидан четланишлари бўйича меҳнатталаб 
ҳисоб-китобларни амалга ошириш зарурияти қолмайди, чунки тайёр маҳсулотлар 
бўйича аниқланган четланишлар дарҳол 9100-"Сотилган маҳсулотлар (ишлар, 
хизматлар) таннархи ҳисоби" счетларига ёзиб қўйҲади, бироқ бу вариант фақатгина 
маҳсулот ишлаб чиқарилган ва ўша чоракнинг ўзида сотилган бўлсагина сотилган 
маҳсулотнинг ҳақиқий таннархини аниқлашга имкон беради. 
Амалдаги счетлар режаси корхоналарда норматив таннарх бўйича материаллар 
бисобини икки усул билан олиб бориш имконини яратади: 
— ҳақиқий таннарх бўйича; 
— ҳисоб баҳолари бўйича. 
Корхоналар ҳисоб баҳолари сифатида материалларни сотиб олишда норматив ёки 
режадаги қийматдан, сотиб олиш ёки ўртача баҳолар ва ҳ.к.дан фойдаланишлари 
мумкин. 
Биринчи усулга кўра, 1000-"Материаллар ҳисоби" счетларида материалларни 
сотиб олиш ва тайёрлаш бўйича барча ҳақиқий харажатлар акс эттирилади. 
Иккинчи усулда, 1510-"Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш ҳисоби" ҳамда 1610-
"Материаллар қийматидаги четланишлар ҳисоби" счетларидан фойдаланилади. Ушбу 
усуллардан биронтасини қўллашни корхона мустақил белгилайди ва уни ўз ҳисоб 
сиёсатида кўрсатади. 
Материалларнинг синтетик ҳисоби норматив усул билан олиб борилганда 
материаллар кирими ҳақиқий таннархбўйича 1510-"Материалларни тайёрлаш ва сотиб 
олиш ҳисоби" счетининг дебетида олиб борилади. Бунда кирим дафтарига ёзилган 
материалларнинг норматив қиймати 1000-"Материаллар ҳисоби" счётлари ва сотиб 
олинган маҳсулотларнинг ҳақиқий таннархининг норматив таннархидан четланишлари 
1610-"Материаллар қийматидаги четланишлар ҳисоби" счетининг дебети ҳамда 
1510-"Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш ҳисоби" счетининг кредитида акс 
эттирилади. 
Материал ва бошқа ишлаб чиқариш заҳираларининг cчетлар режасида акс 
эттирилишидаги вақт ўртасидаги тафовут "Стандарт-кост" ҳисоб тизимини қолиасбга 
салбий таьсир кўрсатади, чунки бир томондан тайёр маҳсулотлар заҳиралари ва 
жўнатилган товарлар норматив таннарх бўйича ҳар ҳисобот кунининг охирида акс 
эттирилса, иккинчидан материал заҳиралари ва тугалланмаган ишлаб чиқариш 
ҳақиқий таннархи бўйича ҳисобот даврининг охирида қайд қилинади.