O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Afrika mamlakatlari bo„yicha xalqaro turistlarning tashrifi
(2016-yil) 
 
Asosiy 
turistik 
yo„nalishlar 
Kiruvchi 
turistlar 
soni (ming 
kishi) 
Ulushi 
(%) 
Kiruvchi 
turistlardan 
olingan 
daromad (mln. 
dollar) 
Ulushi 
(%) 
Afrika 
57, 771 
100, 0 
34, 776 
100, 0 
Sudan 
- 
- 
1, 009 
2, 9 
Tunis 
5, 724 
6, 8 
1, 239 
3, 6 
Benin 
267 
0, 5 
- 
- 
Kabo-Verde 
598 
1, 0 
368 
1, 1 
Marokko 
10, 332 
17, 9 
6, 548 
18, 8 
Eritreya 
142 
0, 2 
48 
0, 1 
Efiopiya 
- 
- 
280 
0, 8 
Mavritaniya 
1, 275 
2, 2 
1, 572 
4, 5 
Mozambik 
1, 639 
2, 8 
108 
0, 3 
JAR 
10, 044 
17, 4 
7, 910 
22, 7 
Tanzaniya 
- 
- 
2, 135 
6, 1 
Uganda 
- 
- 
768 
2, 2 
Zambiya 
956 
1, 7 
683 
2, 0 
Zimbabve 
2, 168 
3, 8 
- 
- 
Madagaskar 
293 
0, 5 
- 
- 
 
Manba:
Butunjahon turizm tashkiloti (UNVTO). ―Turizmda 
muhim voqealar‖, 2017.
Yaqin Sharq mamlakatlariga 2016-yilda kelgan turistlar soni 
qariyb 53,567 mln. kishini tashkil qildi. Bu mintaqada xalqaro 
turizmda turistlar tashrifi bo‗yicha 4,3 % ni tashkil qiladi. 1990-
2016-yillar davomida Yaqin Sharq mamlakatlariga xorijiy turistlar 

---

33 
kelib-ketishi jadal rivojlanib bormoqda. 2016-yilda xalqaro turistlar 
soni Yaqin Sharqda 3% ga o‗sdi va umumiy hisobda 53,5 million 
tashrifni tashkil etdi. Ularning asosiy qismi Saudiya Arabistoni
(18 mln. kishi), Birlashgan Arab Amirligi (15 mln. kishi), Misr
(5,2 mln. kishi), Iordaniya (3,8 mln. kishi), Qatar (2,9 mln. kishi)ga 
tashrif buyurganlar.
2.2.7-jadval

Yaqin Sharq mamlakatlari bo„yicha xalqaro turistlarning 
tashrifi (2016-yil) 
 
Asosiy 
turistik 
yo„nalishlar 
Kiruvchi 
turistlar soni 
(ming kishi) 
Ulushi 
(%) 
Kiruvchi 
turistlardan 
olingan 
daromad (mln. 
dollar) 
 
Ulushi 
(%) 
Yaqin Sharq 
53, 567 
100, 0 
57, 595 
100, 0 
Baxreyn 
- 
- 
- 
- 
Misr 
5, 258 
9, 8 
2, 645 
4, 6 
Iordaniya 
3, 858 
7, 2 
4, 044 
7, 0 
Livan 
1, 688 
3, 2 
6, 824 
11, 8 
Oman 
- 
- 
- 
- 
Saudiya 
Arabistoni 
18, 049 
33, 7 
11, 096 
19, 3 
Suriya Arab 
Respublikasi
- 
- 
- 
- 
Qatar 
2, 906 
5, 4 
5, 411 
9, 4 
BAA 
14, 910 
27, 8 
19, 496 
33, 9 
Manba:
Butunjahon turizm tashkiloti (UNWTO). ―Turizmda 
muhim voqealar‖, 2017. 
Turizmdan keladigan daromad ham mintaqa bo‗yicha 2016-
yilda 57,6 mlrd. doll atrofida baholanadi. Turizmdan eng ko‗p 
daromad olgan mamlakatlar qatoriga BAA (19 mlrd. doll.), Saudiya 
Arabistoni (11 mlrd. doll.), Livan (6,8 mlrd. doll.), Iordaniya
(4 mlrd. doll.) davlatlari kiradi. Yaqin Sharq mamlakatlari turizmida 
diniy turizm sohasi alohida o‗rin egallaydi.
 

---

34 
2.3.
 
Xalqaro turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish 
tendensiyalari 
 
Milliy va mintaqaviy turizmni rivojlantirish muammolarini 
yechishga bag‗ishlangan ilmiy ishlar va adabiyotlar tahlili, statistik 
ma‘lumotlar, jumladan, turizm va sayohatlar bo‗yicha Butunjahon 
kengash (WTTC) materiallari va boshqa manbalar tahlili jahon 
turizm taraqqiyotining umumiy tendensiyalarini aniqlashga imkon 
beradi. Bu, o‗z navbatida, O‗zbekiston va uning mintaqalari turizm 
industriyasining rivojlanishiga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi. Aynan, 
jahon turistik-rekreatsion bozorini rivojlanish tendensiyalarini 
aniqlash va ularning ilmiy tahlili, milliy va mintaqaviy turizmning 
istiqbolini prognozlash va rejalashtirish jarayonlariga imkon 
yaratadi, ular aniq turistik-rekreatsion tizimni shakllantirish dastur-
larini va konsepsiyasini ishlab chiqishda hisobga olinadi. Ilmiy 
tadqiqotlar rivojlangan davlatlarda xizmatlar sohasida yuz beradigan 
jarayonlarning ko‗p jihatdan umumiy xususiyatlarga ega ekanligi-
dan dalolat beradi, shu sababli xorij tajribasini mahalliy sharoitlarda 
qo‗llash maqsadida batafsil o‗rganish muhim hisoblanadi.
Xalqaro darajada turistik xizmatlar bozorining rivojlanish ten-
densiyalarini ko‗rib chiqishda ko‗pgina davlatlar uchun chiquvchi 
turistlar oqimining o‗sishi, jumladan, 2014-yildan keyingi davrda 
chiquvchi turizmning yuqori suratlarda ko‗payishi kuzatilmoqda. 
Chiquvchi oqimning yillik eng yuqori ko‗payish sur‘atlari Birlash-
gan Arab Amirligida – 49,8 %, Kipr mamlakatida – 40,7 %, Turkiya 
mamlakatida – 31,9 % ni tashkil qilmoqda
15
.
Hajmi bo‗yicha barqaror hisoblangan ekskursiya-tanishuv 
turizmi bo‗yicha Fransiya davlati ustun hisoblansa, AQSH va 
Germaniya davlatlari esa xizmat maqsadidagi safarlar bo‗yicha 
ustunlik qilmoqda.
Turizmni rivojlantirish bo‗yicha o‗nta yetakchi mamlakatlar 
qatoridan Avstraliya chiqib ketadi, uning o‗rnini Meksika davlati 
egallash ehtimoli mavjud. Hozirgi vaqtda turizmdan eng yuqori 
daromadlarni yozgi dam olish davrida turistlarni qabul qiladigan 
davlatlar olmoqda va bular Ispaniya, Gretsiya, Turkiya, Kipr, 
15
United Nations World Tourism Organization.Yearbook of Tourism Statistics. Madrid: UNWTO, 2015. 

---

35 
Janubi-sharqiy Osiyo davlatlaridir. Bu mamlakatlar turistlarga dam 
olish uchun mumtoz turto‗plamlarni taqdim etmoqdalar. Rossiya 
davlati esa faqatgina Qora dengiz sohillaridagina bunday dam 
olishni ta‘minlash imkoniyatiga ega. Bu yerda yozgi cho‗milish 
mavsumi O‗rta Yer dengizi mamlakatlariga qaraganda 2 oy qisqaroq 
davom etadi. Qumli plyajlarning uzunligi bo‗yicha Rossiya sohillari 
Turkiya, Ispaniya, Afrikaning O‗rta Yer dengizi mamlakatlari 
qirg‗oqlaridan o‗nlab marotaba kichikdir. Dengiz suvining ekologik 
holati ham ijobiy emas, Qora dengizning hozirgi holati ekologlarni 
birmuncha tashvishlantirmoqda, u yerda bir nechta salbiy hisob-
langan jarayonlar kuzatilmoqda.
Bugungi kunda jahon turizmini rivojlantirishda ayniqsa, 
quyidagi davlatlar yetakchilik qilmoqda: Montenegro, Hindiston, 
Vyetnam, Angola, Laos, Chad, Gvadelupa, Fidji, Uganda va Xitoy 
davlatlari. Turizm industriyasining bu davlatlarda rivojlanishiga 
e‘tiborning ortishi ularning iqtisodiyotiga o‗zining ijobiy ta‘sirini 
o‗tkazmoqda, ma‘lumotlarni raqamlarda ifodalasak, jahon yalpi 
ichki mahsulotiga bevosita 3,8% va bilvosita 10% qo‗shilishiga 
ta‘sir qiladi.
Rossiya turizm bozorini rivojlantirishning tajribasidan ma‘lum 
bo‗lishicha, 2015-yilda beshta yirik turistik kompaniya inqirozga 
uchragan. Bunga Rossiyada kechgan turizm sohasining tizimli 
inqirozi sabab bo‗ldi, chunki turoperatorlar piramida tamoyili 
asosida moliyalashtirilmoqda, ya‘ni fuqarolarning bugun to‗lagan 
puli ularning o‗zi uchun emas, balki firmaning keyingi turistlari 
xarajatlarini moliyalashtirish uchun ishlatilmoqda. Ularning tashrifi 
xarajatlarini esa turfirmaning kelajakdagi mijozlari to‗laydi.
Hozirgi vaqtda dunyodagi turistik firmalar o‗z mahsulotini 
umuman mijozlar ommasiga emas, balki imkoniyat darajasida aniq 
guruhlarning ehtiyojlariga yo‗naltirishga harakat qilmoqdalar. 
Zamonaviy turmahsulot bozorida G‗arb davlatlari dam olish uchun 
oilaviy turlarni, o‗quvchilar uchun ekskursiyalar, maxsus tashriflar, 
sarguzashtli va ov turlari, alohida soha xodimlari uchun maxsus 
turlarni taklif qilmoqdalar. Turmahsulotni shunga o‗xshash farqla-
nishi uning turli komponentlari va xillarini subyektiv qiyosiy 
baholash muammosini tug‗diradi, bu esa mintaqa turistik 

---

36 
resurslaridan maksimal foydalanuvchi optimal majmuali turlarni 
shakllantirish uchun asos bo‗lib xizmat qiladi.
Jahonda turizm xizmatlar bozorini rivojlantirishning navbat-
dagi tendensiyasi – turizm industriyasining davlat tomonidan ko‗-
maklashish darajasini oshirishdir. Bugungi kunda ko‗pgina davlat-
larda turistik mintaqaning mintaqaviy brendlari shakllantirilgan, 
ba‘zi davlatlar o‗zining turmahsulotini umumjahon turizm bozorida 
siljitishga ko‗mak beradilar.
G‗arb mamlakatlaridagi turistik kompaniyalarni rivojlantirishda 
davlatning ko‗magiga oid ayrim misollarni ko‗rib chiqamiz. Masa-
lan, o‗z mintaqasida turistik xizmatlarga bo‗lgan talabni rag‗bat-
lantirish uchun Kipr hukumati viza tartibini yengillashtirishga urin-
di. Hukumat xatti-harakatlari natijasida Kipr diplomatik missiyasi 
elchixonasi Rossiya va boshqa davlatlarning vakillari uchun 
vizalarni bepul qilib belgiladi.
 
Turistik va rekreatsion xizmatlarni siljitish uchun Chexiya 
kuchli marketing siyosatini olib bormoqda. Ular psixologlarni jalb 
qilib, yangi brend ishlab chiqdilar. 2013-yilda Chexiya Respublikasi 
Milliy turistik boshqaruvi (MTB) 50 dan ortiq tadbirlarni, shu 
jumladan, qator xizmat uchrashuvlari va mavzuli taqdimotlarni 
tashkil qilmoqda. Mazkur tadbirlar dunyo bozorlarida yetarli 
darajada tanish bo‗lmagan Chexiya saroylari, kurortlari, YUNESKO 
ro‗yxatiga kiritilgan shaharlari va mintaqaning boshqa diqqatga 
sazovor joylariga bag‗ishlangan.
Shunday qilib, turistik xizmatlar bozorining faoliyat ko‗rsa-
tishidagi xorijiy tajribalarning tahlili jarayonida quyidagi xalqaro 
turizm xizmatlar bozorini rivojlantirish tendensiyalarini kiritish 
mumkin:
16
1. Turizm sohasini servislashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda, 
zero, rivojlangan davlatlardagi aholining kattagina qismida XX 
asrning ikkinchi yarmidan boshlab fe‘l-atvor va dunyoqarashda 
ayrim o‗zgarishlar kuzatilmoqda, avvalgi «iste‘molchilik psixolo-
giyasi» tushunchasi o‗rniga jamoaviy psixologiya shakllanishiga 
ishora qiluvchi «postindustrial jamiyat», «farovon jamiyat», «bo‗sh 
vaqt jamiyati» singari tushunchalar kirib keldi.
16
Safarov B.Sh. Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirishning metodologik asoslari // 
Monografiya. – Toshkent: «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2016, 184 b. 

---

37 
2. Bugungi kunda jahon turizm bozorida quyidagi maqsadli 
turistik ko‗rsatmalar ustun turadi: yangi taassurotlarning paydo 
bo‗lishi va ularning tezda o‗zgarishi, guruhli yoki ikki kishi bo‗lib 
dam olish, ichki sabablar tufayli yoki tashqi ta‘sirlarsiz o‗z xohish 
istaklarini tezda qondirishga intilish, tabiat va landshaft go‗zalli-
gidan bahra olish.
3. Aniq iste‘molchilar fe‘l-atvorining turizm industriyasiga 
ta‘siri ostida yuzaga keladigan turistik talabni chuqur o‗rganish na-
tijasida turistik mahsulotni differensiyalash harakati kuchaymoqda.
4. Dunyoda turistik xizmatlar tizimli savdosi shakllanmoqda va 
faol rivojlanmoqda hamda turizmni rivojlantirish sohasida fran-
chayzingdan foydalanish amaliyoti keng tarqalmoqda.
5. Internet turizmi sohasining ko‗lami kengayib bormoqda, yil 
sayin tarmoqda o‗zining sahifasini tashkil etishga urinayotgan turli 
darajadagi turizm bozori subyektlarining soni ortib bormoqda, 
mutaxassislarning baholashicha, 2018-yilga kelib barcha turistik 
mahsulotlarning uchdan bir qismi internet orqali sotilishi bashorat 
qilinmoqda.