Mavzu : Akademik litseylar fizika kursida Ideal gaz qonunlarini bayon

---

 Mavzu : Akademik litseylar fizika kursida Ideal gaz qonunlarini bayon 
qilish uslubi 
Reja :
I. Kirish 
II. Asosiy Qism :
1. Ideal Gaz. Gaz MKN sining asosiy tenglamasi. 
2. Ideal Gaz holatining tenglamalari , Gaz Qonunlari ( Izotermik , Izobarik va 
Izoxorik jarayonlar )
3. Ideal Gaz qonunlarini o’qitishda axborot-kommunikatsion texnologiyalardan 
foydalanishning ahamiyati 
4. Ideal Gaz qonunlarini o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish 
namunalari
III. Xulosa 
III. Foydalanilgan Adabiyotlar 

---

KIRISH 
Zamonaviy darsga qo’yiladigan eng muhim talab innovatsion texnologiyalarni
dars jarayoniga olib kirib, har bir darsdagi mavzuni ilmiy asoslash, o’quvchilar
imkoniyatlarini hisobga olg an holda material hajmini belgilash hamda uning
murakkabligini aniqlash; avvalgi o’rganilgan materiallar bilan bog’lash;
o’quvchilarga beriladigan topshiriqlar va ularning mustaqil ishlari tizimini
aniqlash; darsning moddiytexnik jihozini belgilash va shimcha ko’rgazmali
qurollar bilan boyitish; qo’shimcha axborot vositalaridan (komp’yuter) 
foydalanish va darsda muammoli vaziyatni vujudga keltirishdan iboratdir.
Akademik litsey va kasb-hunar kolleji darslariga qo’yiladigan eng muhim 
talablardan yana biri Ideal gaz qonunlarini va innovatsion texnologiyalar bir-biri 
bilan mustahkam bog’lab olib borishning samaradorligini oshirishdir. 
Barcha didaktik vazifalar (xarita, jadvallar, rasm, ranglar, matnlar, ko’rg’azmali 
qurollar) darsning o’zida hal etilishi, uyga beriladigan vazifalar o’quvchilarning 
darsda olgan bilimlarining mantiqiy davomi bo’lishi kerak. O’tilgan har bir darsning 
tahlil qilib borilishi ham katta samara beradi. Bunda darsning tahlil qilinishida 
ko’zlangan maqsadga erishildimi, o’quvchilar qanchalik bilim oldilar, qanday 
kamchiliklarga yo’l qo’yildi? Bunday tahlil darsning kelgusida yanada sermazmun 
tashkil etishga yordam beradi. 
Ta’lim oluvchilarga bilim bеrishda zamonaviy ta’lim tехnologiyalarining ahamiyati 
to’g’risida so’z borganda Prеzidеntimiz I.A.Karimovning “O’quv jarayoniga yangi 
axborot va pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish, bolalarimizni komil insonlar 
etib tarbiyalashda jonbozlik ko’rsatadigan o’qituvchi va domlalarga e’tiborimizni 
yanada oshirish, qisqacha aytganda, ta’lim-tarbiya tizimini sifat jihatidan butunlay 
yangi bosqichga ko’tarish diqqatimiz markazida bo’lishi darkor” dеgan so’zlarini 
ta’kidlash o’rinlidir. Bu masala “Barkamol avlod yili” Davlat dasturida ham asosiy 
yo’nalishlardan biri sifatida e’tirof etilgan. 

---

1. Ideal Gaz nima 
Ideal Gaz bu real gazning modelidir , Ideal gazda molekulalar orasidagi o'zora 
tasir kuchi , taʼsir potensial energiyasi va ularning hajmi shakli hisobga olinmaydi 
Termodinamik tekshirish usullarini soddalashtirish uchun ideal gaz haqida 
tushuncha kiritilgan.
Ideal gazlarda:
1) Gaz molekulalari orasida o’zaro tortishish kuchlari mavjud emas.
2) Gaz molekulalarining o’lchamlarini hisobga olmasa ham bo’ladigan darajada 
kichik.
3) Gaz molekulalaring o’zaro to’qnashuvlari xuddi elastik sharlarning 
to’qnashuvidek sodir bo’ladi.Gazlar murakkab tuzilgan. 
Termodinamik parameterlar : Termodinamik sistema holatini ifodalash uchun
xizmat qiluvchi fizik kattaliklar, termodinamik parametrlar (holat parametrlari)
deyiladi. Termodinamik parametrlarga misol qilib, bosim, hajm, temperatura,
kontsentratsiya va boshqalarni olish mumkin.
Ular milliardlab energiyaga ega gaz molekulalariga toʻla, ular ixtiyoriy paytda 
toʻqnashishi va bir-biri bilan oʻzaro taʼsirda boʻlishi mumkin. Haqiqiy gazni aniq 
tasvirlab berish qiyin boʻlgani sababli odamlar ideal gazt ushunchasini haqiqiy 
gazlarni modellashtirish va oʻrganishga yordam beradigan yaqinlashish sifatida 
yaratdi. Ideal gaz atamasi quyidagi bir necha qoidalarga boʻysunadigan 
molekulalardan tashkil topgan faraziy gazni anglatadi:
Ideal gaz molekulalari oʻzaro taʼsirlashmaydi. Taʼsir faqatgina gaz molekulalari 
oʻzaro yoki devor molekulalari bilan elastik toʻqnashganda kuzatiladi. 
Elastik toʻqnashuv nima?
Ideal gaz molekulalari moddiy nuqta deb qaraladi. Gaz molekulalar jamlanmasi 
boʻlgani sababli hajmga ega, biroq molekulalar moddiy nuqta boʻlib, hajmga ega 
emas.
Agar bular sizga toʻgʻri boʻlishi uchun juda ideal tuyulsa, siz haqsiz. Chunki ideal 
gazlar mavjud emas, biroq koʻplab gazlar ideal gazga yaqin va bu har xil 
vaziyatlarda ularning xossalarini taxmin qilishda qoʻl keladi. Aslida, biz ish 

---

koʻradigan xona harorati va bosimi atmosfera bosimiga yaqin, gazlar idealga juda 
ham yaqin. 
Modda konsentratsiyasi bu hajm birligidagi molekulalar soniga aytiladi. 
Gaz molekulalarining idish devoriga bergan ko'pdan ko'p zarbalari taʼsirida gaz 
bosimini hosil qiladi , bu bosim konsentratsiyaga , molekula massasiga va gaz 
molekulalarining kvadratik tezligiga bogʻliq bo'lgan kattalikdir formuladagi 
maxrajdagi 3 soni uch o'lchamli muhit ekanligini bildiradi va molekulalar har 
tomonga urilishi mumkun ekanligini ko'rstadi 
( 1 )
Bu tenglama molekulyar – kinetik nazariyaning asosiy tenglamasidir ( 1 )
( 1 ) formulani kinetik energiyaga bog'lasak quydagicha kurinishni hosil qilamiz ( 2 )
( 2 )
Molekulyar-kinetik nazariyasining ( 3 ) ko`rinishdagi va haroratning tarifini o`zaro 
bog`lanishini topamiz: 
( 3 )
tenglamalarni сhap tomonlari teng bo`lganligi uсhun o`ng tomonlari ham teng 
bo`lishi kerak, yani ( 4 )
( 4 )
Bu esa molekulalar qiladigan ilgarilanma harakatining o`rta kinetik energiyasi bilan 
harorat orasidagi bog`lanishdir. Demak, gaz molekulalari qiladigan xaotik 
ilgarilanma harakatining o`rtaсha kinetik energiyasi absolyut haroratga to`g`ri 

---

proporsional. Bu esa haqiqatda absolyut harorat molekulalar harakatining o`rtaсha 
kinetik energiyasining o`lсhovi ekanligini ko`rsatadi. 
Harorat qanсha yuqori bo`lsa, molekulalar shunсha tez harakat qiladi.
Moddaning tuzilishini va xossalarini uni tashkil qilgan molekulalarining 
harakatiga va molekulalar orasidagi o’zaro ta’sir kuchining mavjudligiga bog’lab 
o’rganuvchi nazariya molekulyar-kinetik nazariya (MKN) deb ataladi.
Molekulyar kinetik nazariya har biri tajribada to’la tasdiqlangan uchta qoidaga
asoslanadi: 
- modda zarralardan (molekulalardan ) tashkil topgan; 
- zarrachalar doimo to’xtovsiz va tartibsiz harakatlanib turadi;
- zarrachalar orasida har doim o’zaro ta’sir kuchlari mavjud. 
Molekula - moddaning barcha kimyoviy xossalarini o’zida mujassamlashtirgan 
moddaning eng kichik bo’lagidir.
Gaz bosimi bilan gaz molekulalarining zichligi, massasi va tezligi orasidagi 
bog’lanishni ifodalovchi tenglamaga gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining 
asosiy tenglamasi deyiladi. 

---

---

Ideal Gaz holatining tenglamalari 
Ideal gazning muvozanat holatini tavsiflovchi parametrlarning o’zaro 
bog’lanishini ifodalovchi matematik tenglikka shu gazning holat tenglamasi 
deyiladi. Gaz bir holatdan boshqa holatga o’tganda uning makroskopik
parametrlari ( P,V,T, ) o’zgaradi. O’zgarmas massali gaz holatining o’zgarishlarida
uch parametrdan biri o’zgarmasdan saqlanib, qolgan ikkitasi o’zgarishi mumkin. 
Bunday xollarda sodir bo’ladigan jarayonlarga izojarayonlar deyiladi. 
Izojarayonlar uch xil bo’ladi: izotermik, izobarik, izoxorik.
Gaz holatini ifodalovchi 3 ta kattalikka termodinamik parameter yoki makroskopik 
parametrlar deyiladi bular :
P - Bosim 
V - Hajm 
T - Tempratura 
Bu 3 ta parameterni bir biriga bogʻlovchi tenglamaga ideal gaz holat tenglamalari 
deyiladi.
Klapeyron - Mendeleyev tenglamasi. Ideal gaz qonunlaridan siz olishingiz mumkin 
davlat tenglamasi muvozanatdagi ideal gazning T, p va V ni birlashtirishi. Ushbu 
tenglamani birinchi bo'lib frantsuz fizigi va muhandisi B. Klapeyron va rus olimlari 
D.I. Shuning uchun Mendeleev ularning nomini oldi.
Klapeyron holat tenglamasi 
Fizika Olimi Klapeyron o'zining Klapeyron tenglamasini tajriba yo'li bilan aniqlaydi 
bunda u Boyl-Marriot ning Izotermik va Geey-Lyussakning Izobarik jarayon 
tenglamalari birlashtirib uzining bir mol gaz uchun Ideal gaz tenglamasini
hosil qildi ( 5 )
( 5 )
Mendiliyev-Klapeyon tenglamasi - ixtiyoriy m massali gaz uchun 
Mendiliyev Klapeyronning tenglamasini takomillashtirib uzining tenglamasini kashf 
qildi shu sababdan bu formulaga Mendiliyev-Klapeyron tenglamasi

---

deyiladi ( 6 ) va ( 8 ) 
Klavreyronning davriy tenglamasini qanday chiqarish mumkin. Vaziyatning ideal 
gaz tenglamasi (Mendeleev - Klapeyron tenglamasi)
Klapeyron - Mendeleyev tenglamasi. Ideal gaz qonunlaridan siz olishingiz mumkin 
davlat tenglamasi muvozanatdagi ideal gazning T, p va V ni birlashtirishi. Ushbu 
tenglamani birinchi bo'lib frantsuz fizigi va muhandisi B. Klapeyron va rus olimlari 
D.I. Shuning uchun Mendeleev ularning nomini oldi.
m - massa μ - molyar massa , υ - modda miqdori , R - universal gaz doimiysi
N
A
- avagadro doimiysi , K - boltsmon doimiysi