Toshkent davlat universiteti falsafa fakulteti sotsiologiya bo

Postindustrial jamiyat
. Amerikalik sotsiolog D. Bell tomonidan 
ishlab chiqishgan konsepsiya. Postindustrial jamiyat konsepsiyasining 
nazariyasiga ko‘ra jamiyat taraqqiyoti uchta bosqichda ko‘riladi: 
J) industrial jamiyatgacha bo‘lgan davr; 2) industrial sanoat jamiyat 
davri; 3) postindustrial jamiyati davri. Industrial jamiyatgacha bo‘lgan 
davrda asosiy omil qishloq xo‘jaligi munosabatlari, cherkov va armiya 
jamiyatning asosiy sotsial instituti hisoblanardi, bu davrdan industrial-
sanoat jamiyatiga o‘tilgach, sanoat korporatsiyalar va firmalar jamiyatning 
asosiy omili bo‘lib qoldi, postindustrial jamiyat davrida esa universitetlar 
asosiy joyi bo‘lgan nazariy-bilimlar sanoat va ishlab chiqarishning bir 
joyga to‘planib. qolishida asosiy rol oi‘ynaydi. Bu jamiyatda D. Bellning 
fikricha, kapitalistlar hukmronligi yo‘qolib, uning o‘rnina yuqori bilimga 
ega bo‘lgan malakali huquqiy elita egallaydi. Xususiylik jamiyatning 
asosiy mezoni sifatida o‘zining ma'nosini yo‘qotadi, uning o‘rnini ta'lim va 
bilimniig yuksak darajasi egallaydi. Industrial jamyatda asosiy nizo mehnat 
kapitali orasida bo‗lsa, postiidustrial jamiyatda asosiy nizo bilim va chuqur 
bilimga ega emaslik o‗rtasida boradi. 
JAMIYAT TUZILISHLARI 
Totalitar jamiyat. Siyosiy boshqaruvning zo‗ravonlikka asoslangan 
sistemadir. Totalitar so‗zining ma'nosi, lotincha« totus — umumiy, butun, 
jamiki» degan ma'noni anglatib, jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, 
mafkuraviy va hatto boshqaruvchi rahbar elitaning maishiy hayotini yakka 
lider («fyurer», «duche», «kaudilo» va h.k.) tomonidan o‗rnatilgan harbiy-
byurokratik apparat tomonidan boshqarilishi tushuniladi. Totalitarizmning 
asosiy ijtimoiy kuchi shahar va qishloqlarda aholi tabaqasining sinfiy 
qiyofasini yo‗qotishidir lyumpen-proletariat, lyumpen-intelligensiya va 
h.k.) bo‗lib, ijtimoiy amorf holatiga ega bo‗lmagan, barcha ijtimoiy tabaqa 
va guruhlarning turmush tarzida muayyanlik va mulkka egalik to‗g‗risida 
hato fikr tug‗diradigan tuzumdir. Totalitarizm taraqqiyot jarayonini 
ko‗rsatadigan lyumpenizatsiya darajasi, jamiyatning ijtimoiy hayotini 
harbiylashtirib borishi natijasida «favqulodda holat» tamoyilini amalga 
oshirib boradi. Ijtimoiy hayotning bunday «tashkiloti» yuqorining 

---

65 
tashabbusi va uni aktiv qo‗llab-quvvatlab turuvchi jamiyatning 
lyumpenizatsiyalashgan qismini ta'siri natijasida to‗g‗ridan-to‗g‗ri terrorga 
olib boradi. Harbiy terrorning bunday shakli jamiyat tuzilishida «ijtimoiy 
tartib» 
modelini 
yaratadi. 
Totalitarizm 
sharoitida 
ijtimoiy 
munosabatlarning boshqaruvchi va hukmron kuchi zo‗ravonlikka 
asoslangan siyosat bo‗ladi, shuning uchun totalitar jamiyatning 
«siyosatlashuvi», 
jamiyatni 
muqarrar 
ravishda 
harbiylashuviga 
(militarizatsiya) 
olib 
boradi. 
Totalitar 
davlatning 
harbiylashgan 
munosabatlarini byurokratlashuvi natijasi, surunkali ravishda harbiy 
kuchlarni ishlatishga olib keladi. Totalitarizmning g‗oyaviy manbai, 
ijtimoiy munosabatlarni barcha sistemalarini «ko‗rsatma tamoyil»larni 
loyihalashtirilgan mushohada yo‗lini kimningdir «namunali» bo‗lgan 
utopik konsepsiyasiga asoslashadi. Totalitar tuzumga Jentile, Gitler, 
Mussolini, Stalin va bir qancha diktatorning ideologiyasini misol qilib 
ko‗rsatish mumkin. 
Avtoritar jamiyat (lot auctor-boshlovchi, asoschi, ijodkor, avtor, fikr, 
nigoh, hokimiyat, huquq va h.k.) demokratik bo‗lmagan siyosiy rejimga 
asoslangan va siyosiy ongning avtoritetga, umuman hokimiyat avtoritetiga 
bo‗lgan munosabatlarni aks ettiruvchi shaklidir. Avtoritarizm jamiyati 
qandaydir bir vaziyatda, nodemokratik yo‘l bilan, totalitarizmning ba'zi bir 
elementlarini qabul qilgan holda, boshqa hech qanday «avtoritet»ni tan 
olmay, ushbu avtoritetlarga totmitaristik «urush e'lon qilib» vujudga keladi. 
Avtoritarizm patologik, ya'ni normal holatini yo‘qotgan (o‗zini 
boshqalardan ustun qo‗yish, maqtovlarga mahliyo bo‗lish) avtoritetga 
agressin muxlislik, o‗rta sinor namoyondalariga xos bo‗lgan ong shaklini 
aks ettiradi. Avtoritarizm o‗z ta'limotidan kelib chiqib ko‗rinmas qobiq 
ostida fashistik va diktatorlik rejimlariga zamin yaratadi. 
Demokratik jamiyat (grek, demos-xalq va kratos-kuch, hokimiyat) 
hokimiyat shakllaridan biri bo‗lib, uning xarakterli tomoni, ozchilikni 
ko‗pchilikka bo‗ysunishi tamoyili, hamda fuqarolarning erkinligi va teng 
huququqliligi e'tirof, etishidir. Bunda fuqarolarning huquqlari jamiyat 
hayotining. ijtimoiy va iqtisodi 
y sharoitlaridan qat'i nazar qonun 
oldida tengliklari ta'minlanadi. Demokratik jamiyatda konstitutsiya ishlab 
chiqariladi, parlament va boshqa vakillik muassasalari tuziladi, 
fuqarolarning umumiy saylov huquqi va siyosiy erkinliklari (so‗z erkinligi 
vijdon erkinligi, va boshqalar) ta'minlanadi. Demokratik jamiyat uchun 
xarakterli narsa-unda parlamentning mavjudligidir, ya'ni unda qonun 
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga bo‗linganligidir, bunda ijro 
etuvchi hokimiyatning roli tobora oshib boradi. 

---

66