O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

Dehqonchilik va 
chorvachilik

---

140
niy»
– davlat yerlari, 
«mulk» 
– xususiy yerlar, 
«mulki vaqf» 
– 
madrasa va masjidlar tasarrufidagi yerlar va nihoyat 
«jamoa yer-
lari» 
bo‘lgan. Sug‘oriladigan yerlarning eng katta qismi davlat 
mulki hisoblangan. Bu yerlarga avvalgidek mamlakat hukmdori 
sulton yoki amirlar egalik qilardi.
Temuriylar davrida davlat yerlarini 
«suyurg‘ol» 
tarzida in’om 
qi lish keng tarqaladi. Suyurg‘ol egalari tobeligini kuchaytirish 
maqsadida markaziy hokimiyat ba’zan ular tasarrufidagi yer 
maydonlarini qisqartirar yoki ularning haq-huquqlarini cheklab, 
bo‘ysunmagan taqdirda suyurg‘ol huquqidan mahrum etilar va 
boshqa shaxsga berilar edi.
Bu davrda bosh hukmdor tomonidan yirik mulk egalariga 
yaxshi xizmati uchun 
tarxonlik yorlig‘i
berish an’anaga aylana-
di. Tarxonlik yorlig‘ini olgan mulkdorlar barcha soliq, to‘lov va 
majburiyatlardan ozod qilingan. Tarxonlik yorlig‘i odatda amir-
lar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa yuqori tabaqa 
vakillariga berilgan. Bunday yorliqni olgan mulkdor ismiga «tar-
xon» martabasi qo‘shib aytilgan.
XV asrda ham avvalgi davrlardagidek juda ko‘p yer va suv 
masjid, madrasa, xonaqoh, maqbara va mozorlarga biriktirilib, 
bunday yerlar
«mulki vaqf»
deb atalgan. Odatda yer va suvdan 
tashqari ko‘plab do‘kon, korxona, tegirmon, objuvoz, bozor ras-
talari, karvonsaroylar ham vaqf qilinib, ulardan tushgan daromad 
masjid, madrasa, tabiblar uyi va xonaqohlarning ta’miri, jihozi, 
mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga beriladigan nafaqalar 
hamda langarxona (musofirxona) va shifoxonalarning kundalik 
xarjlari uchun sarf etilgan.
Sug‘orma dehqonchilik yerlaridan oli-
nadigan asosiy soliq 
«xiroj»
deb atal- 
gan. Xiroj mahsulot yoki pul bilan to‘langan. U hosilga va yer-
ning unumdorligiga qarab belgilangan. Chunonchi, daryo va bu-
loq suvlari bilan sug‘oriladigan obikor yerlardan xiroj hosilning 
uchdan bir qismi (33%) miqdorida olingan. Lalmikor yerlardan 
hosilning oltidan bir, ya’ni 16,5% dan to sakkizdan bir, ya’ni 
12,5% miqdorida soliq undirilgan.
Mulk yerlarining bir qismidan «
ushr»
, ya’ni hosilning o‘n-
dan bir qismi (10%) miqdorida soliq olingan. Bunday yerlar 
odatda zamonasining ilm-fani, ma’rifati va ma’naviy hayotida