A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.2.3. «Xotiroti Mutribiy»
«Xotiroti M utribiy» (« M u trib iy esdaliklari»), «Tazkirat ush -sh u aro y i 
Mutribiv» (« M u trib iy n in g shoirlar to'g'risidagi tazkirasi») va «Nusxayi 
zeboyi Jahongiriy» (« J a h o n g irn in g zebo tazkirasi») nom li asarlar muallifi 
XVI asrning ikkinchi y a r m i—XVII asrning 30-yillarida o 'tg a n sh o ir va 
tazkiranavis olim M utribiydir.
66

---

«Xotiroti M utribiy» d e g a n a sa rid a n m a ’lu m b o ‘lishicha, u 1559-yili 
S a m a r q a n d d a tavallud t o p g a n , o t a t o m o n i d a n bobosi M alik A rg ‘u n va 
o n a t o m o n i d a n bobosi Basriy z a m o n i n i n g m a s h h u r shoirlari j u m la s id a n
b o ‘lishgan. M utribiy dastlabki m a ’lu m o tn i o n a shahri S a m a rq a n d d a olgan, 
s o ‘ng B u xoroga bo rib , xoja H a s a n N iso riy g a shogird tu sh g an . 1620- 
yildan bo sh lab u, asosan S a m a r q a n d d a istiq o m at qilgan va S a m a r q a n d
hokim i Hojibiy q u sh c h in in g x iz m a tid a b o 'lg a n . 1625-yilning ku zid a o ‘g ‘li 
M u h a m m a d Alini o ‘zi bilan birga olib, H in d is to n g a j o ‘nab ketadi. Bu 
v a q td a M utribiy 69 y o sh d a b o ‘lgan va 1627-yili S a m a r q a n d g a qaytib 
kelgan. U n in g keyingi taq d iri m a ’lu m em as.
M u trib iy u c h asar m u a llin d ir. U la r d a n biri «Tazkirat u s h -s h u a ro y i 
M u trib iy » b o ‘lib, u n d a m o v a r o u n n a h r l i k 320 s h o ir h a q i d a q i s q a c h a
m a ’lu m o t va s h e ’rlaridan n a m u n a l a r keltiriladi.
Ikkinchi asari «Nusxayi zeboyi Ja hongiriy» b o ‘lib, uni M u trib iy hali 
H in d isto n g a k e tm a y tu rib S a m a r q a n d d a b o sh lag an va 1626-yili L o h u r
sh ah rid a ta m o m la g a n . A sarda M o v a r o u n n a h r , X u ro so n , Balx, B ad ax sh o n
va H in d is to n d a XVI asrn in g ikkinchi y a r m id a istiqom at qilgan 292 s h o ir 
h a q id a m a ’lu m o t keltiriladi va o ‘sh a yiliyoq J a h o n g ir p o d s h o h g a (1 605— 
1627) ta q d im etiladi. «Xotiroti M u trib iy » d a aytilishicha, tazkira p o d s h o h
va u n in g yaqinlariga m a ’qul b o ‘lgan. J a h o n g i r su h b at oxirida M u trib iy g a 
H in d isto n d a XVI asrning ikkinchi y a rm id a , y a ’ni m a r h u m otasi Ja lo lid d in
A k b a r davrida o ‘tgan s h o irla r h a q id a t o ‘plag an m ate riailarini b e rg a n va 
u n d a n m a z k u r tazkiraga o ‘z n o m i n i q o ‘shishini iltim os qilgan. U s h b u
m ate ria lla r ikkinchi ta r z k ira d a n 16 varaq jo y olgan. «Nusxayi zeboyi 
Jah o n g iriy » n in g yaxshi q o ‘ly o z m a nusxasi 1665-yilda S h o h ija h o n o b o d d a
k o 'ch irilg an va shu k u n la rd a «In d iy a ofTis» k u tu b x o n asid a s a q la n m o q d a .
M utribiyning u ch in ch i asari «Xotiroti Mutribiy» deb ataladi va m u a llif
uni 1627-yil 25 fevral kuni yozishga kirishgan. A sar m uallifning L o h u r d a
tu rg a n paytida p o d s h o h J a h o n g ir n in g 24 majlisida k o ‘tarilgan m a sa la la r 
h aq id a hikoya qiladi. U n d a M o v a r o u n n a h r n i n g XVII asrning birin ch i 
yarm idagi ijtim oiy-siyosiy ahvoli va m a d a n iy hayoti, S a m a r q a n d n i n g
osori-atiqalari va u n in g o ‘sh a davridagi ahvoli h aq id a o ‘ta q im m a tli dalil 
va m a ’lu m o tla r keltiriladi. S h u la r d a n b a ’zilarini keltirib o ‘ta m iz .
J a h o n g i r p o d s h o h n i Buxoro va Balx x o n la rin in g h a m d a ularga yaq in
a m irla r va J u y b o r xojalarining shaxsiy hayoti, tu rm u sh i va fe ’l-atvori 
k o ‘proq qiziqtirgan. S h u n in g d e k , u b o s h q a Boburiy p o d s h o h l a r kabi, 
Buxoro va Balx xon larin in g qiyofasini chizdirish bilan s h u g 'u llan g a n . 
M asalan , 18-chi x o tiro td a quyidagilarni o ‘qiymiz: « K u n la rd a n bir kuni 
p o d s h o h n in g ostonasiga bosh q o 'y g a n i b o rg an ed im . P o d sh o h q a n d a y d ir
67

---

suratlarni diq qat bilan t a m o s h a qilib o 'tir g a n ekan. M e n g a « o itir!» , deb 
ishorat qildilar. S o ‘ng suratlarni m e n ta rafga o'girib so'radilar; « D iq q at 
bilan qarab k o 'rc h i, b u la r k im larn in g suratlari ekan?» Q arab k o ‘rsam
ularning biri Abdullaxon o 'z b e k (Abdullaxon soniy, 1583—1598), ikkinchisi 
(uning o'g'li) A b d u m o 'm in x o n n in g surati ekan. P o d sh o h m e n d a n so'radi: 
«Suratlar asilmi, yoki sening b o sh q a fikring b o rm i? Agar b o 'lsa , ayt». 
M e n javob qildim: «A bdullaxon sal t o 'l a r o q tasvirlangan. B o 'y n id ag i 
c h a n d iq esa o 'n g t o m o n d a b o 'lib qolgan. Aslida u k o 'p h a m t o 'l a e m a s, 
b o 'ynidagi c h a n d iq esa s o ‘l tarafda». P o d s h o h rassom ni chaq irtird i va 
suratni m e n a y tg an d ek qilib chizishni buyurdi. S h u n d a n keyin p o d s h o h
m e n d a n « A b d u l m o 'm i n x o n n i n g surati xususida n im a dey san ?» , d e b
so'radi. Javob qildim: « A b d u lm o 'm in x o n n i bu g 'd o y rangli qilib chizibdilar. 
Aslida u o q -s a riq d a n kelgan (yigit), sallani sal oldinga qilib o 'r a y d i, bu 
a n c h a chiroyli chiqadi», d ed im . P o d s h o h rassom ni chaqirtirdi va bu 
suratlarni h a m m e n a y tg an d ay qilib chizishni buyurdi».
X o tiro tla rd a n y a n a birida M utribiy 1626-yili B uxorodan H in d is to n g a
kelgan Buxoro x o n in in g elchisi xoja A b d u ra h im bilan b o 'lg a n s u h b atn i 
keltiradi. J a h o n g i r p o d s h o h J u y b o r xojalariga z o ‘r h u r m a t - e h t i r o m i
b o'lishiga q a ra m a y , M utribiyga: « N im a u c h u n d ir, I m o m q u lix o n N a d r
d evonbegiday b o o b r o ' m ulozim lari b o 'l a turib, huzurim izga navkarlarni 
yuboribdi», — degan.
O lim n in g K o b u ld a n L oh u rg a m e h m o n b o 'lib kelgan M u h a m m a d
H a k im m irz o sharafiga uyushtirilgan ziyofat haq id a yozgan xotirasi h a m
diqqatga sazovordir. Majlisda gap «musiqa» atam asin in g kelib chiqishi, 
m a ’nosi, s h a s h m a q o m (« lroq», «H usayniy», «Segoh» va b o s h q a la r)n in g
tarixi haqida m u siq ash u n o slar o 'r ta sid a b o 'lg a n bahs haqida boradi. U n d a
M utribiy h a m faol q atnashgan.
Xotirotlarda S am arqanddagi tarixiy obidalar, G o 'r i Amir, Shohi Z in d a , 
U l u g 'b e k rasadxonasining XVII asr boshlaridagi ahvoli, Siyob (S iob) 
arig'i ustiga qurilgan q o g 'o z korxonalari (juvozi q o g 'o z )n in g ahvoli haqida 
q im m atli m a ’lu m o tla r mavjud.
Xullasi, M u trib iy n in g tazkiralari va esdaliklari 0 ‘zbekiston, E ro n , 
A fg'o niston va H in d isto n n in g XVI asrning ikkinchi yarm i va XVII asrning 
b i r in c h i y a rm id a g i fan va m a d a n i y a t i , B u x o ro x o n lig in in g b o s h q a
m a m la k a tla r bilan aloqalari tarixini o 'rg a n is h d a m u h im m a n b a la r d a n
biri bo'lishi m u m k in .