A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.3.8. «Ravzat us-safo»
“ Ravzat u s -s a fo ” ( “ S o f j a n n a t b o g ‘i ” ) yoki “ Ravzat us-safo fi siyrat 
a l- a n b i y o v a - l - m u l u k v a - l - x u l a f o ” ( “ P a y g 'a m b a r l a r , p o d s h o h l a r va 
xalifalarning taijim ai holi haqidagi s o f j a n n a t b o g ‘i” ) n o m i bilan m a s h h u r
b o 'lg a n asar u m u m iy tarixga oiddir. U n in g muallifi M ir M u h a m m a d ibn 
Sayyid B u rxoniddin X o v an d sh o h ibn K a m o lu d d in M a h m u d al-Balxiy 
b o 'lib , asosan M irx o n d (1433—1497) n o m i bilan m a shhur.
Muarrixning ota-bobolari asli Buxorodandir. Mirxondning otasi sayyid 
Burxoniddin Xovandshoh ham o'qimishli va keng m a ’iumotli kishi bo'lib, 
Temuriylar hukmronligi davrida Balxga ketib qolgan va o'sha yerda vafot etgan.
M ir x o n d B alxda tu g 'ilg a n , lekin u m r in in g k o 'p qism ini H i r o t d a
o 'tk a z g a n . U n in g nabirasi X o n d a m irn in g guvohlik berishicha, M irx o n d
A lisher N avoiy bilan u c h ra s h g u n c h a turli ilm lar bilan s h u g 'u llan g a n , 
a m m o b iro n ta sid a m u t a ’yin e m a s edi. Tarixchi A lisher N avoiy bilan 
u c h ra sh g a c h , sh o ir o 'z in in g “ Ixlosiya” x o n a q o h id a n unga a lo h id a x o n a
ajratib, shaxsiy kutubxonasidagi k itoblardan foydalanishga ijozat berib, 
o lim n i u m u m iy tarixga oid katta asar yozishga u n d a g a n , uni bu so h a d a
d o im o m o d d iy q o 'lla b turgan. A m m o , M irxond ulkan asarini m u k a m m a l 
tu g a ta o lm ay, y a ’ni yettinchi jildi v a ju g 'r o f iy ilova m ateriallari yig'ilgan 
m u s a w a d a holida qolganida vafot etadi. U n in g asarini nabirasi G 'iy o sid d in
X o n d a m i r yakuniga yetkazadi.
“ Ravzat u s -s a fo ” asarini yaratishda M irx o n d qirqta muallif, y a ’ni 
arab tilida ijod qilgan o 'n sakkizta va fors tilida ijod qilgan yigirma ikkita 
olim ijodiga m urojaat qilgan. Shak-shubhasiz, bu asar zam onaviy tadqiqot 
darajasida yaratilgan tarixiy yodgorlikdir.
Kitob m u q a d d im a , xotim a va yetti jild d a n iborat:
204

---

D u n y o n i n g “ y a r a t i l i s h i d a n ” to S o s o n iy Y a z d ija rd 111 ( 6 3 2 —651) 
davrigacha;
M u h a m m a d p a y g 'a m b a r va xalifai R o sh id in davri;
12 im o m tarixi; U m av iy va A bbosiy xalifalari;
Abbosiylar bilan z a m o n d o s h sulolalar;
C h in g iz x o n va u n in g avlodi;
A m ir T e m u r va u ning avlodi t o S u lto n A bu Said vafotigacha (1469);
C u lto n H usayn va unin g avlodi tarixi (1523-yilgacha) b ay o n etilgan. 
S o 'n g g i 7-jildi m u s a w a d a lig ic h a qolib ketg an va uni X o n d a m i r t o ‘ldirib, 
o q q a k o ‘chirgan.
“ Ravzat u s -s a fo ” asarining 1 —6-jildlari k om pilyatsiya — b o s h q a la r 
asaridagi m a ’lu m o tla r asosida yozilgan b o ‘lsa-d a, k o ‘plab m a n b a la r d a n
foydalanish asosida yaratilgani u c h u n bu qismi h a m katta ilmiy aham iyatga 
ega. 6-jild n in g b ir qismi va 7-jild yangi m a ’l u m o t l a r va m u a llif o 'z i 
k o ‘rgan, bilgan va shohidi b o 'lg a n v o q e a la r b a y o n id a n bo'lganligi u c h u n
juda k atta ah a m iy a tg a ega.
“ Ravzat u s -s a fo ” asarini en g m a s h h u r va m a n z u r u m u m i y tarixga oid 
fors tilidagi k ito b la r d a n biri d e b b a h o l a s h m u m k i n , c h u n k i b irg in a
T o s h k e n t d a g i 0 ‘z b e k is to n F A A b u R a y h o n B e r u n iy n o m li in s titu t 
x azinasida u n in g y u z d a n ziyod m o ‘t a b a r q o 'ly o z m a la ri m avjud. U sh b u
ulk an asarning o 'z b e k tiliga tarjimasi X o r a z m d a b ir n e c h a yillar d a v o m id a
y e t u k t a r j i m o n , s h o i r va t a r i x c h i l a r M u n i s va O g a h iy is h tiro k i va 
rahbarligida am alga oshirilgan.
K itob m a tn i 1845— 1848-yillari B o m b e y , 1853—1857, 1960-yiilari 
T e h r a n , 1874—1883— 1891 -yillari L a k h n a v sh aharlarida c h o p etilgani h a m
asarn in g shuhrati va a h a m iy a tid a n dalolatdir.
A sard an ayrim p a rc h a la r ingliz, fransuz, n e m is va rus tillariga tarjim a 
qilinib, c h o p etilgan. Bu kitob to 'g 'risid a 1999-yilda sharqshunos M a h m u d
H asan iy risola e ’lon qilgan.*