A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.2. 0 ‘zbck tilidagi manbalar
5.2.1. «Temur tuzuklari»
“T e m u r tu z u k la ri” , “ T u z u k o ti T e m u r i y ” , “ M alfuzoti T e m u r i y ” yoki 
“ V oqeoti T e m u r iy ” no m lari bilan atalgan asar A m ir T e m u r n i n g yetti 
yoshligidan boshlab hayot yo'li haq id a hikoya qiladi.
183

---

" T e m u r tu z u k la ri” — m u h im tarixiy m a n b a bo'lib, u n d a A m ir T e m u r
davlatining tuzilishi va boshqarish xususiyatlari bayon etilgan. Asar dastlab 
tu rk iy -o 'z b e k tilida bitilgan. U n in g bir qo'lyozm asi Y a m a n m am la k a ti 
oliy h u k m d o ri J a ’far p o d s h o h kutubxonasida saqlangan.
“ T e m u r tu z u k la ri” ning fors tiliga tarjim oni M ir A bu Tolib H u sa y n iy
at-T u rb a tiy ta rjim a m u q a d d im a s id a A rab isto n n in g m u q a d d a s joylarini 
haj q ilib q a y t i s h d a , Y a m a n d a b o ' l g a n c h o g ' i d a J a ’f a r p o d s h o h
kutubxonasida turkiy tildagi m a z k u r asarni topgani va u A m ir T e m u r n in g
hayot yo'li haqidagi o 'z i yozgan ekanligini t a ’kidlaydi. M ir A bu Tolib 
A rab isto n d an qaytib k elg a n d a n keyin, asarni fors tiliga ta rjim a qilgan. 
Lekin, A ra b isto n d a n olib kelingan asliyatdan yoki H in d is to n d a b o 'lg a n
biron q o 'ly o z m a n u sx a d a n o'girilgani aytiim agan.
M ir Abu Tolib 1637-yilda “T e m u r tuzuklari” asarining forscha tarjimasini 
b u y u k B o b u riy la rd a n S h o h i j a h o n g a to rtiq qiladi. K eyin bu ta r jim a
M u h a m m a d Afzal Buxoriy (vaf. 1652-y.) tom o n id an jiddiy tahrir qilingan.
“ T e m u r tu z u k la ri” ikki m a q o la d a n iborat:
B i r i n c h i m a q o l a A m i r T e m u r n i n g d a v l a t n i b a r p o e t i s h va 
m u sta h k a m la sh , q o 's h in n i tashkil etish yuzasidan tuzuklari, rejalaridan 
tarkib topgan.
Ikkinchi m a q o la d a 13 kengash va unin g qismlarida A m ir T e m u r n in g
hokim iyat tepasiga kelishi va harbiy yurishlari tafsilotlari beriladi.
“T e m u r tuzuklari” XV—XVI asrlarda nafaqat h u k m d o rla rv a m a ’lumotli 
kishilar orasida, balki ja h o n ilm ahli o 'rtasid a shuhrat topti. Asarning 
qo 'ly o z m a shaklida h a m , toshbosm a shaklida h a m , shuningdek ja h o n n in g
k o 'p tillariga qilingan tarjim a shaklida ham (inglizcha, fransuzcha, urdu, 
rus va o 'z b e k tillarida) n a sh r etilishi so'zimizga isbot-dalildir.
Ikki fozil shaxslar M ir A bu Tolib va M u h a m m a d Afzal Buxoriy 
xizmatlari tufayli “T e m u r tu z u k la ri” fors tilida bizgacha yetib kelgan. 
Bu tarjimaning m o 'ta b a r qo'lyozmalari Rossiya, Hindiston, Eron, Turkiya, 
Misr, Angliya, Fransiya va boshqa m a m la k a tla r xazinalarida mavjud.
“T e m u r tu z u k la ri” nin g forsiy m atni 1783, 1785, 1890 va 1963-yillari 
yevropa va sharq tillaridagi tarjimalari bilan birga n a sh r etilgan.
“T e m u r tu z u k la ri” ni to 'liq 1857-yili Xivada M u h a m m a d Y u s u f Rojiy 
to m o n i d a n va 1858-yili P ahlavon N iyoz devon t o m o n id a n tu rk iy -o 'z b e k
tiliga ta rjim a qilingan. U la rn in g birinchisi “Tuzuki T e m u r iy ” , ikkinchisi 
“ M a lfu z o t” no m i bilan m a ’lum. Yana bir ta rjim a X o 'ja n d qozisi N abijon 
m a h d u m t a r a f i d a n , Q o ' q o n xoni M u h a m m a d A lixon (1821 —1858- 
yy.)ning topshirig'iga b in o a n am alg a oshirilgan.
“T e m u r tu z u k la ri” asarini Alixon T o 'r a S o g 'u n iy 1967-yili M ir Abu
184

---

I'olib tarjim asini o 'z b e k c h a g a ta rjim a qilgan edi. 1990-yili Alixon T o 'r a
lurjimasini “T e m u r tuzuklari” ning B om bay nashri m atn i asosida Habibullo 
K a ra m a to v y a n a b ir tarjim ani am a lg a oshirib, b ir n e c h a b o r n ash r ettirdi.
“ T e m u r tu z u k l a r i ” n in g m a n b a sifatidagi tarixiy a h a m iy a ti b u y u k
ckanligi m utaxassislarning unga b o 'lg a n k atta e ’tib o r id a n bilish m u m k in . 
A sarning sakkizta m o ' t a b a r q o 'ly o z m a s i T o s h k e n t d a , S h arq sh u n o slik
instituti xazinasida mavjud.