A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

2.2 .2 . M o ‘g ‘ulistondan topilgan bitiklar
M o ‘g ‘u listo n d a n to p ilg an bitiklar orasid a T o ‘ny u q u q , Kul tegin, Bilga 
x o q o n va O n g in m u h i m o ‘rin tutadilar.
T o ‘n y u q u q bitigi U l a n - B a t o r d a n 66 k m ja n u b i- s h a r q d a , Bain S o k to
m an zilid a joylashgan va ikkinchi t u r k xoqon lig in in g asoschisi Eltarish 
x o q o n n in g (681—691) m a slah atch isi, s a rk a rd a T o ‘n y u q u q q a a ta lg a n va 
712—716-yillari yozilgan. 1897-yili rus olimi D .A .K le m e n s (1848—1914) 
va u n in g xotini Yelizaveta K le m e n s la r ta ra fid a n ochilgan, V .V .R ad lo v
(1 8 9 9 ), V .T o m s e n (1 9 2 2 ), X . S h e d e r (1 9 2 4 ), D .R o s s (1930) h a m d a
G .A y d a r o v (1971) ta r a f i d a n yaxshi o ‘rg a n ilg a n va m a tn i n e m i s c h a , 
d a n iy a c h a , inglizcha va ru s c h a tarjim alari bilan c h o p etilgan. O b id a
G ‘.A . A b d u r a h m o n o v h a m d a A . R u s t a m o v t o m o n i d a n o ‘z b e k tilig a 
q isq a c h a tarjim a qilingan (1982).
Kul tegin bitigi Bilga x o q o n n in g (716—734) inisi Kul tegin (731-yili 
vafot etgan) sharafiga yozilgan. M o ‘g ‘ulistonning K osho Saydan vodiysida 
K o ‘k s h in 0 ‘rx u n d a ry o s i b o ' y i d a n rus a r x e o lo g va e t n o g r a f o lim i 
N .M .Y a d rin s e v (1842—1894) t o m o n i d a n 1889-yili topilgan.
B itik V . V . R a d l o v ( 1 8 9 1 ) , A .X e y k e l ( 1 8 9 2 ) , V . T o m s e n ( 1 8 9 6 ) , 
P.M .M elioranskiy (1897), X .S h ed er (1924), S .E .M alov (1951), G .A ydarov 
(1971) lar t o m o n i d a n n e m is c h a , fra n su z c h a , ruscha tarjim alard a c h o p
etilgan. G ‘.A .A b d u ra h m o n o v va A . R u s ta m o v to m o n i d a n o ‘z b e k tiliga 
qilingan q isq ach a tarjimasi (1982) h a m bor.
Bilga xoqon bitigi Kul tegin bitigi to p ilg an jo y d a n 1 k m j a n u b i - g ‘a rb d a
— K o ‘kshin 0 ‘rxun daryosi havzasida topilgan. Bu obida 735-yili bitilgan. 
U n i V.V .Radlov, S .E .M a lo v , P .M .M e lio ra n s k iy va V .T o m sen t o m o n i d a n
o ‘rganilgan va c h o p etilgan.
O n g in bitigi M o ‘g ‘u iisto n n in g K o sh o S a y d a n vodiysidan to p ilg an va 
kim ga atalganligi aniq m a ’lu m em as. B a ’zi fikrlarga q arag an d a, y u q o rid a
tilga olingan Eltarish x o q o n va u n in g xotini Elbiyga x o tu n sharafiga 
q o ‘yilgan (7 35-y.), b o sh q a fikrga k o ‘ra Q o p a g 'o n x o qonga (6 9 1 —7 16- 
yy.), yana bir m a ’lu m o tg a (J.K lo sso n ) q a ra g a n d a Bilga x o q o n n in g harbiy
135

---

b o s h liq la rid a n Alp E le tm is h ( t a x m i n a n 731 -y ild a o ‘lgan) s h a ra fig a
qo'yilgan.
Obida 1892-yili V.V.Radlov tarafidan (estompaji) va 1957-yili J.K loson 
t o m o n id a n (inglizcha tarjimasi va ta d q iq o t bilan) n ash r qilingan.
B ulardan tashqari, Q a ra b a lsa g 'u n shahri ( U l a n - B a t o r d a n t a x m in a n
400 km j a n u b d a joylashgan qadim iy sh ah ar) xarobalaridan, X ay to T a m ir, 
C h o ‘yren, B e y s h in -U d z u r, Bayan—X o ‘n g u r va boshqa jo y la rd a n topilgan 
yozuvlar h a m m u h im d ir.
O ltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, Q o ‘s h o g ‘och 
h a m d a tog'li nohiyalaridan topilgan bitiklarni aytib o'tish m u m k in . Bular 
0 ‘rxun-Y enisey bitiklaridan farqli o ‘la roq, etnografik m aterialga boydir. 
O l t o y d a n t o p i l g a n y o z u v l a r P . M . M e l i o r a n s k i y , E . R . T e n i s h e v ,
A.K .B orovkov, K .S ey d ak m ato v , V .M .N a d e ly a y e v h a m d a D .D .V asilyev 
to m o n i d a n e ’lon qilingan.
Sh arq iy T u r k is to n d a n to p ilg a n b itik lar o ra sid a T u r f o n vohasidagi 
g ‘orlarga joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o ‘rin 
tutadi. Bitiklar V .T o m se n tarafidan c h o p qilingan.
Q o z o g ‘iston h a m d a Q irg‘izistonda to p ilg an bitiklar (asrim izning 6 0 — 
70-yillarida topilgan) hali c h u q u r o ‘rganilm agan. Bular orasid a Talas 
vohasidan (Ayritom, Teraksoy, Q ulonsoy, T o ld iq o ‘rg‘on, Urjor, Sirdaryo, 
11a, O lm a O ta, T o lg ‘ar, T inbas va h okazo) topilgan bitiklar m u h i m ilmiy 
a h am iy at kasb etadi.
Qozog'iston h am d a Qirg'iziston h ududidan topilgan bitiklaming b a ’zilari 
S.Sodiqov, M .E .M asso n , A .N .B ern sh tam , A.S.O manjolov, G .M u sab o y ev , 
Ch. J u m a g ‘ulov h a m d a G .K a r a g ‘ulovalar t o m o n id a n e ’lon qilingan.
Q a d im iy tu rk r u n ik yozuvlari (a so sa n sopol idishlarga y o zilg an ) 
F a r g 'o n a , O lo y vodiysi h a m d a J a n u b i y 0 ‘z b e k is to n va T o ji k i s t o n
h u d u d i d a n , y a ’ni B e k o b o d , Isfara, M a r g ‘ilo n , F a r g 'o n a , A n d i j o n ,
Quvasoy, O 's h , 0 ‘zgand, Kofirnihon, shuningdek S o ‘g ‘ddan h a m topilgan 
va A . N . B e r n s h t a m , B . A . L i t v i n s k i y , V . A . B u l a t o v a , E . R . T e n i s h e v ,
Y u.A .Z ad n ep ro v sk iy ta rafidan o ‘rganilgan.
U m u r n a n , q ad im iy tu rk runik yozuvlari xalqimiz tarixini yoritishda 
juda q im m a tli m anbadir.