Узбекстан тарийхы лекция

4.Salavqiylar davlatining inqirozga yuz tutishi. 
Mil.av.III asrning o‘rtalariga qelib salavqiylar davlatida taxt uchun o‘zaro qurashlar avj 
olib qetdi. Natijada dastlab Parfiya qeyin esa Greq-Baqtriya davlatlari salavqiylardan ajralib 
chiqdi. M i l . a v v . 2 5 0 yi l d a O ’ r t a O s i y o n i n g q a t t a q i s m i d a S a l a v q i yl a r n i n g
B a q t r i ya s a t r a p i ya s i u r n i d a Y u n o n - B a q t r i ya p o d s h o l i g i t a s h q i l t o p a d i . Y u n o n -
B a q t r i ya d a v l a t i g a B a q t r i ya , S u g ’ d i yo n a , M a r g ’ i yo n a v a e x t i m o l C h o c h v a
D o v o n v i l o ya t l a r i n i n g b i r q i s m i q i r g a n . M i l . a v v . 1 7 0 yi l d a b u d a v l a t d a n a v v a l
S u g ’ d i yo n a , q e yi n C h o c h a j r a l i b c h i q i b , Q a n g d a v l a t i t a r q i b i g a q i r g a n .
Y u n o n - B a q t r i ya d a v l a t i s a l a v q i yl a r d a n b o ’ l g a n D i o d o t d a v r i d a t a s h q i l t o p a d i .
B u d a v l a t n i n g a s o s i n i B a q t r i ya t a s h q i l e t a d i . Y u n o n B a q t r i ya g a Y e v t i d e m ,
D e m e t r i y,
Y e v q r a t i d l a r
d a v r i d a
X i n d i s t o n n i n g
s h i m o l i - g a r b i y 
q i s m i ,
A m u d a r yo v a S i r d a r yo o ’ r t a s i d a g i q a t t a ye r l a r q o ’ s h i b o l i n d i . P o yt a x t i
S h i m o l i y A f g ’ o n i s t o n d a g i B a q t r o s h a x r i e d i .
Y u n o n - B a q t r i ya d a v l a t i m i l . a v v . I I I a s r n i n g 2 - ya r m i v a II a s r n i n g 1 -
ya r m i d a g u l l a b ya s h n a d i . M a r q a z l a s h g a n d a v l a t g a a yl a n d i . X o q i m i ya t n i
p o d s h o
b o s h q a r d i ,
v i l o ya t l a r
p o d s h o g a
b u ys u n a r d i .
Y u n o n - B a q t r i ya
p o d s h o l i g i d a v r i d a M a r q a z i y O s i yo d a q i s h l o q x o ’ j a l i g i , m a d a n i y x a yo t ,
x u n a r m a n d c h i l i q v a s h a x a r l a r r i v o j l a n g a n . Le q i n p r a f i ya t o m o n i d a n x a v f
q u c h l l i b o ’ l g a n . A yn i q s a , m i l . a v v . 2 0 8 yi l d a P a r f i ya p o d s h o s i A n t i o x I I I
Y e v t i d e m g a q a r s h i x u j u m q i l a d i . T a j a n b u yl a r i d a g i b o ’ l g a n q u c h l i j a n g l a r d a
Y e v t i d e m 1 0 0 0 0 q i s h i l i q o t l i q a r m i ya s i d a n a j r a l a d i . O ’ z i e s a B a q t r i ya g a
ya s h i r i n i b , b u s h a h a r q u c h l i i s t e x q o m g a a yl a n a d i . Le q i n A n t i o x I I I b u
s h a h a r n i 2 yi l q a m a l q i l a d i . B a q t r o t a s l i m b o ’ l m a d i , c h u n q i Y e v t i d e m u n i
B a q t r o p o d s h o s i d e b e ’ l o n q i l a d i . M i l . a v v . 2 0 6 yi l d a g i s h a r t n o m a g a q o ’ r a ,
Y e v t i d e m p o d s h o l i q u n v o n i n i s a q l a b q o l a d i d a , A n t i o x I I I g a b i r n e c h a f i l
b e r i s h , t a s h q i s i yo s a t d a b a m a s l a x a t i s h q u r i s h m a j b u r i ya t i n i o l a d i .
M i l . a v v . 2 0 6 yi l d a n b o s h l a b Y u n o n - B a q t r i ya u c h u n S a l a v q i yl a r x a v f i
t u g a t i l a d i . C h u n q i A n t i o x II I g a r b d a S u r i ya u c h u n M i s r l i q l a r b i l a n j a n g
q i l a d i . Le q i n s h i m o l d a n Y u n o n - B a q t r i ya g a s a q - m a s s a g e t l a r n i n g x a v f i b o r e d i .
Y e v t i d e m
d a v l a t i
t a r q i b i g a
B a q t r i ya ,
S u g ’ d ,
A r e ya
( x o z i r g i
A f g ’ o n i s t o n n n i n g m a r q a z i ) v a M a r g ’ i yo n a q i r g a n . B u ye r l a r O ’ r t a O s i yo n i n g
s e r u n u m ye r l a r i b o ’ l g a n . Y e v t i d e m o ’ z d a v l a t i n i n g c h e g a r a s i n i q e n g a yt i r i s h
m a q s a d i d a
H i n d i s t o n g a
yu r i s h
q i l i s h n i
r e j a l a s h t i r d i .
A m m o
b u
i s h
Y e v t i d e m n i n g o ’ g l i D e m e t r i y ( m i l . a v v . 1 9 9 - 1 6 7 ) d a v r i d a a m a l g a o s h a d i . U
i c h q i s i yo s a t d a Is q a n d a r v a A n t i o x I l a r yo ’ l i d a n b o r a d i v a ye r l i a s l z o d a l a r
b i l a n t i l b i r i q t i r i s h g a x a r a q a t q i l a d i . O ’ z n o m i b i l a n t a n g a l a r z a r b q i l d i r a d i .
D a v l a t n i b o s h q a r i s h b o r a s i d a i s l o x o t o ’ t q a z a d i . Is l o x o t b o ’ yi c h a d a v l a t n i
m a yd a x o q i m l i q l a r g a b o ’ l i b b o s h q a r g a n . X a r b yi i s t e x q o m l a r - q a l ’ a l a r q u r i s h g a
q a t t a e ’ t i b o r b e r a d i . X a t t o A m u d a r yo s o x i l i d a g i T e r m i z , D e m e t r i y d a v r i d a
q u r i l g a n . U n i n g d a v r i d a d a v l a t p o yt a x t i j a n u b g a T a q s i l a g a q o ’ c h i r i l a d i . Le q i n
Y u n o n - B a q t r i ya n i n g s h i m o l i d a q e l i b c h i q i b , m i l . a v v . 1 7 4 yi l d a B a q t r i ya d a
d a v l a t t o ’ n t a r i s h i b o ’ l a d i . B u ye r d a yu n o n x a r b i y q o ’ m o n d o n i Y e v q r a t i d

---

r a x b a r l i g i d a D e m e t r i yg a q a r s h i q o ’ z g ’ o l o n q o ’ t a r i l a d i . B u p a yt d a D e m e t r i y 
X i n d i s t o n d a b o ’ l a d i v a b u x a b a r n i e s h i t i b B a q t r i ya g a q a yt a d i v a j a n g g a
q i r a d i . J a n g D e m e t r i yn i n g o ’ l i m i b i l a n t u g a yd i .
N a t i j a d a , m i l . a v v . 1 6 7 yi l d a x o q i m i ya t Y e v q r a t i d q o ’ l i g a o ’ t a d i .
Y u n o n - B a q t r i ya g a g ’ a r b d a P a r f i ya x a m x a v f s o l a d i . B u d a v r P a r f i ya d a
M i t r i d a t I n i n g x u q m r o n l i q d a v r i b o ’ l a d i . U M a r g ’ i yo n a n i e g a l l a yd i . N a t i j a d a ,
S u g ’ d i yo n a Y u n o n - B a q t r i ya d a v l a t i d a n a j r a l i b c h i q a d i . B u x o l Y u n o n -
B a q t r i ya n i n g t a n g l i g i n i q u c h a yt i r a d i . B u n i n g u s t i g a m i l . a v v . 1 5 5 yi l d a
Y e v q r a t i d n i o ’ z o ’ g ’ l i G e l i o q l o ’ l d i r a d i .
B u b i l a n G e l i o q l o t a s i d a v l a t i n i b i r b u t u n s a q l a b q o l a o l m a yd i , f a q a t
B a q t r i ya x u d u d i u n i n g q u l i d a q o l a d i . Q o l g a n q i s m i n i P a r f i ya b o s i b o l a d i .
B u n i n g u s t i g a s h i m o l d a n yu e - c h j i l a r n i n g x u j u m i b o s h l a n a d i .
M i l . a v v . 1 4 1 v a 1 2 8 yi l l a r o ’ r t a s i d a Y u n o n - B a q t r i ya d a v l a t i n i n g t a q d i r i
u z i l - q e s i l x a l b o ’ l a d i . D e m a q , a n t i q d a v r S h a r q i d a g i b u y u q d a v l a t Y u n o n -
B a q t r i ya yu e - c h j i q a b i l a l a r i t o m o n i d a n b o s i b o l i n a d i .
Y u n o n - B a q t r i ya d a v l a t i 1 2 0 yi l d a n o r t i q ya s h a g a n .
Salavqiylar davlatida hoqimiyat uchun o`zaro qurashlar avj olishi davlatning 
parchalanishiga olib qeladi. Mil. avv. 250 yil-larga qelib, O`rta Osiyoda Salavqiylar davlatidan 
iqqita dastlab Parfiya, qeyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari ajralib chiqadi. P a r f i ya d a v l a t i -
x o z i r g i T u r q m a n i s t o n v a E r o n n i n g b i r q i s m i n i u z i c h i g a o l g a n v a m u s t a q i l
i m p e r i ya s i f a t i d a 5 0 0 yi l ya s h a g a n .
P a r f i ya n i n g
t a r i x i
q a m
u r g a n i l g a n .
S t r a b o n n i n g
yo z i s h i c h a ,
d a y( d a x ) l a r n i n g O x u ( T a j a n ) d a r yo s i b u l a r i d a ya s h o v c h i a p a r n l a r ( p a r n l a r )
d e b yu r i t i l i b , b i r q i s m i g a A r s a q ( A r s h a q ) b o s h c h i l i q q i l g a n . A n t i q d a v r
t a r i x c h i l a r i p a r n q a b i l a l a r i P a r f i ya n i n g a s o s c h i s i s i f a t i d a t i l g a o l i n g a n d e b
e ’ t i r o f e t a d i l a r . P a r f i ya t u g r i s i d a g i d a s t l a b q i m a n b a l a r m i l . a v v . V I I a s r g a o i d
O s s u r i ya x u j j a t l a r i d a u c h r a yd i . M i l . a v v . V I a s r b o s h l a r i d a P a r f i ya M i d i ya
x u q m r o n l i g i g a t u s h i b q o l a d i . P a r f i ya ye r l a r i s e r x o s i l b u l m a g a n , s h a x a r l a r i
q a m b u l g a n . M a s s o n " Q o r a q u m - P a r f i ya n i n g b e s h i g i d i r " d e b yo z g a n . A m m o
P a r f i ya x a r b i y s t r a t e g i q a x a m i ya t g a e g a b u l g a n m u x i m ye r d a j o yl a s h g a n .
P a r f i ya l i q l a r Li d i ya l i q l a r g a s q i f l a r x u j u m i d a n s a q l a n i s h u c h u n q e r a q
b u l s a , Q i r u c h u n X o r a z m v o x a s i g a c h i q i s h u c h u n d a r v o z a v a z i f a s i n i u t a g a n .
Is q a n d a r u c h u n P a r f i ya n i i s t i l o q i l i s h g a s a b a b s h i m o l d a g i q u c h m a n c h i
q a b i l a l a r n i i t o a t d a t u t i s h b u l s a , S a l a v q i yl a r u c h u n P a r f i y a n i q u l d a s a q l a s h
s h i m o l i y c h e g a r a l a r n i n g x a v f s i z l i g i n i t a ’ m i n l a s h u c h u n e d i .
M i l . a v v . 2 4 7 yi l d a A r s h a q b o s h c h i l i g i d a g i p a r n l a r s a l a v q i yl a r d a n
a j r a l i b c h i q a d i v a N i s o n i e g a l l a yd i . M i l . a v v . 2 4 7 yi l d a p a r n l a r A r s h a q n i u z i g a
p o d s h o q i l i b s a yl a d i l a r . A r s h a q t a s h q i l o t c h i l i g i , j a s u r l i g i v a m o x i r d i p l o m at
b u l g a n l i g i u c h u n m u s t a q i l d a v l a t t u z i s h g a e r i s h d i .
M i t r i d a t I ( m i l . a v v . 1 7 1 - 1 3 8 ) P a r f i ya d a v l a t i n i q e n g a yt i r a d i v a m i l . a v v .
1 5 5 yi l d a M i d i ya x a m d a 1 4 1 yi l d a B o b i l n i b o s i b o l a d i .
M i t r i d a t I d a n q e yi n u g l i F r a a t ( A r s h a q IV ) t a x t g a u t i r a d i .
M i l . a v v . I I a s r u r t a l a r i d a yu e - c h j i l a r s a q q a b i l a l a r i n i P a r f i ya n i n g g a r q i y 
c h e g a r a l a r i g a s u r i b b o r g a n . M i l . a v v . 1 2 8 yi l d a M i t r i d a t I I t a x t g a u t i r a d i .
U n i n g d a v r i d a R i m v a P a r f i ya q u c h l i r a q i b g a a yl a n g a n . M i l . a v v . 8 8 yi l d a
M i t r i d a t II v a f o t e t a d i . A r s h a q IX n o m i b i l a n T o s h r a z t ax t g a u t i r a d i . U n i n g
d a v r i d a P a r f i ya d a i n q i r o z d a v r i b o s h l a n a d i . M i l o d n i n g I I I a s r i g a c h a
A r s h a q i yl a r s u l o l a s i x u q m r o n l i q q i l a d i . M i l o d n i n g 2 0 7 - 2 2 2 yi l l a r i d a V o l o g e z
V x u q m r o n l i q q i l i b , d a v l a t i q q i g a a j r a l a d i : 2 1 3 yi l d a V o l o g e z V r a x b a r l i g i d a
M e s o p o t a m i ya v a A r t a b a n V r a x b a r l i g i d a M i d i ya d a v l a t i g a . B u d a v r d a f o r s
ye r l a r i d a q u c h l i S o s o n i yl a r d a v l a t i v u j u d g a q e l m o q d a e d i v a P a r f i ya n i
a g d a r i b t a s h l a d i .

---

P a r f i ya x a yo t i t u g r i s i d a N i s o t o p i l m a l a r i x a b a r b e r a d i . P a r f i ya d a o r o m i y 
yo z u v i b u l g a n . P o m p e y T r o g P a r f i ya d a q u l l a r q u p l i g i , u l a r n i o z o d q i l i s h
d a v l a t t o m o n i d a n m a n e t i l g a n l i g i , a s q a r l a r q u l l a r d a n o l i n g a n l i g i x a q i d a
yo z a d i .