Узбекстан тарийхы лекция

2. Yurtimiz hududida kechgan etnik jarayonlar. O`zbek xalqining 
shakllanishi 
O`zbek elatining alohida etnik birlik (elat) bo`lib shakllanishida ushbu elatning ilk 
ajdodlari bo`lgan tub erli etnik birliklar, ya`ni ikki til (turkiy va eron) turkumidagi qavmlarning 
aralashuvi alohida o`rin tutadi. Ikki til guruhidagi etnoslarning aralashuv jarayoni sak-
massagetlardan, ular yashagan hududlarga qiyosan aytganda xorazmiylar, baqtriylar, 
sug`diyonaliklardan boshlangan. Antropolog olim T.Q.Xo`jaevning tadqiqot xulosalariga ko`ra, 
yurtimizda hozirgi o`zbeklarga xos antropologik qiyofa mil. avv. III-II asrlarda shakllanib 
bo`lgan. Keyinchalik shimoliy-sharqiy hududlardan O`rta Osiyoga ko`plab turkiy etnik 
guruhlarning kirib kelishi va mahalliy aholi bilan aralashuv jarayoni kuchayib boradi. 
Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmida Sharqiy Turkiston hududlarida yashovchi turkiy etnik 
guruhlarning Sug`diyona, Baqtriya, Farg`ona vohalariga kirib kelishi sodir bo`ladi. Ular Xitoy 
manbalarida yuechjilar deb ataladi. Yuechjilar mahalliy hukmdorlar ustidan g`olib kelib, 
hokimiyatni egallaydilar va milodiy IV asrgacha davlat hokimiyatini boshqaradilar. Bir necha 
asrlik bu tarixiy jarayon davomida yuechjilar deb nomlangan turkiy etnik guruhlar mahalliy aholi 
bilan aralashib, qo`shilib ketadilar. Milodiy IV-V asrlarda O`rta Osiyo hududiga xioniylar, 
kidariylar, eftaliylar nomli turkiy etnik guruhlar kirib keladilar. Kushonlar sulolasi ag`darilib, 
hokimiyat avval kidariylar, keyinroq eftaliylar qo`liga o`tadi. Bu suronli tarixiy jarayonda O`rta 
Osiyoda yana etnik aralashuv yuz beradi. Tashqaridan kirib kelgan bu turkiy etnik guruhlar 
mahalliy aholi tarkibiga qo`shilib ketadilar. 
Milodiy VI asr o`rtalaridan boshlab O`rta Osiyo erlarining Turk xoqonligi tasarrufiga 
o`tishi bilan bog`liq holda bu hududda sharqdan turli turkiy urug`, qabilalarning kelib joylashishi 
va o`troqlashishi jarayoni yanada kuchayadi. Ayni paytda bu erlarda o`rnashgan turkiy etnik 
guruhlar o`zlariga xos ko`plab milliy an`analar, udumlar va marosimlarni ham olib kelganlar. Bu 
esa, bir tomondan, bu hududda aholining aralashish-qo`shilish jarayoniga sezilarli tasir 
ko`rsatgan, bu erda azaldan yashab kelgan aholining turkiy qatlami salmog`ining ko`payib 
borishiga bois bo`lgan. Ikkinchi tomondan, o`lka hayotida kechgan bu tarzdagi etnik 
o`zgarishlar, shu hududda yashagan xalqlarning bir-birlari bilan yaqinlashib, madaniy-ma`naviy 

---

aloqalarining o`zaro boyib, taraqqiy etishiga ijobiy ta`sir ko`rsatib borgan. 
Turk xoqonligi hukm surgan VI-VIII asrlarda yurtimizning sharqiy, hususan Farg`ona, 
Shosh xududlariga turkiy etnosga mansub urug`, qabilalarning kirib kelishi kuchayadi. Ularning 
ko`pchiligini qarluqlar tashkil etardi. VII asr o`rtalariga kelib Farg`ona vodiysining sharqiy va 
markaziy erlarida qarluqlar mustahkam o`rnashib oladilar. Shuningdeq Toshkent vohasining 
tog`li va tog` oldi tumanlari aholisi tarkibining ancha qismini ham qarluqlar tashkil etgan. 
Ularning ko`pchiligi o`troq hayot kechirib, turli xil xo`jalik yuritish tizimini yaratib 
borganlar. Ular yashagan joylar o`z orastaligi, obodonligi, gavjumligi bilan ajralib turgan. ettisuv 
kengliklarida, Chu vodiysi, Issiqko`l tomonlarda ham qarluqlarning katta qismi yashagan. Chu 
vodiysi atroflarida ularning nisbatan rivojlangan shahar va qishloqlari mavjud bo`lib, ularda 
iqtisodiy va madaniy hayot darajasi bir muncha yuqori bo`lgan. Aholining ancha qismi 
dehqonchiliq hunarmandchik savdo sotiq singari kasblar bilan shug`ullangan. 200 yil davom 
etgan Turk hoqonligi davrida evroosiyo kengligida yashovchi bir qancha turkiy qabilalarning 
birlashib borishi natijasida yirik qabila ittifoqlari, katta-kichik davlatlar vujudga keldi. 
Xoqonlikning barcha hudud aholisiga tushunarli yozuv va til shakllanadi. Xoqonlik davrida 
tashkil topgan o`g`iz, uyg`ur, qipchoq, qirg`iz va boshqa etnik uyushmalar o`rta asrlar davomida 
vujudga kelgan bir qancha elatlarning shakllanishiga asos soladi. Hozirgi kunda evroosiyoda 
mavjud bo`lgan turkiy xalqlarning, jumladan, o`zbek xalqining etnogenezi xoqonlik davridagi 
turkiy dunyo bilan bevosita bog`liq va shuning uchun bu elatlar qondosh xalqlar hisoblanadi. 
X asr o`rtalarida sharqiy Turkiston, ettisuv kengliklarida yashagan qarluq, chigil, yag`mo 
va boshqa turkiy qabilalarning Abdulkarim Sotiq Bug`raxon boshchiligida Qorahoniylar nomi 
bilan atalgan markazlashgan yirik turkiy davlatga birlashuvi turkiy elatlar tarixiy taqdirida hal 
qiluvchi ahamiyatga ega bo`ldi. X asrning ikkinchi yarmidan boshlab Qoraxoniylar davlati 
hududining Turonzamin tomon kengayib borishi va buning natijasida Somoniylar sulolasining 
inqirozga yuz tutib, butun Movarounnahr bo`ylab Qoraxoniylar hukumronligining o`rnatilishi 
jarayonida bu zaminga sharqdan ko`plab turkiy urug` va qabilalarning kelib joylashishi sodir 
bo`ldi 
Qarluqlar 
Chigillar 
Yag`molar 
Arg`ular 
Turgeshlar 
Uyg`urlar 
Qirg`izlar IX-X asrlarda Movarounnahr xududlariga kelib o`rnashgan turkiy elatlar 
Yabakular v.b. 
Agar avval boshda bu qavmlarga mansub aholi asosan Movarounnahr o`lkasining Farg`ona 
vodiysi yoxud Shosh vohalariga kirib kelgan bo`lsa, keyinchalik ular bu zaminning boshqa 
hududlarida ham o`rnashib, o`troqlashib bordi. Bu hol, shubhasiz, yurtimiz aholisining etnik 
tarkibida jiddiy o`zgarishlarga olib keldi. Buning natijasida o`lkada yashab kelgan tubjoy aholi 
tarkibi, uning turmush tarzi, ma`naviy hayoti, milliy qadriyatlari sezilarli o`zgarishlarga ro`baro 
keldi, muhim yangiliklar bilan boyidi. Ayni chog`da aholi tarkibida yuz bergan qo`shilish 
jarayoni orqasida turkiy etnoslarning salmog`i va ta`siri ortib bordi. Kirib kelgan turkiy elatlar 
Turonzamin hududini makon tutib, bu erdagi erli aholi bilan qo`shilishib, ularning turmush tarzi, 
udumi, urf-odatlari, marosimlarini o`zlashtirish, qabul qilish barobarida o`zlariga xos ko`plab 
betakror udumlaru qadriyatlarni, ma`naviyat sarchashmalarini o`lka hayotiga olib kirdi, 
singdirdi. Zotan, «Har qanday tsivilizatsiya ko`pdan-ko`p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining 
va samarali ta`sirining mahsulidir». Shu tarzda o`zbek xalqining shakllanishida muhim omil 
hisoblangan madaniy, ma`naviy, psixologik umumiylik tarkib topadi. 
Eng muhimi, xuddi shu asrlarda o`zbek adabiy tili uzil-kesil shakllandi. O`zbek tilining 
shakllanishida qarluq-chigil lahjasi muhim o`rin tutdi. O`zbek tilida umumbashariy g`oyalar va 
qarashlarni o`zida ifoda etgan ko`plab yuksak umrboqiy asarlarning yaratilishi buning yorqin 
isbotidir. O`zbek tilining yuksak badiiy jarangdorligi, boyligi va qudrati jihatidan o`sha davrda 

---

keng e`tirof topgan arab va fors-tojik adabiyotlaridan sira qolishmasligini ko`rsatadi. Xususan, 
Mahmud Qoshg`ariyning «Devoni lug`atit turk», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg`u bilig», 
Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq», Ahmad Yassaviyning «Hikmatlar»i singari yuksak 
insonparvarlik g`oyalari ruhi bilan sug`orilgan baquvvat asarlar bunga misol bo`la oladi. Taniqli 
yozuvchi A.Ibrohimov so`zlari bilan aytganda, «Barcha turkiy xalqlar davrasida faqat bizkim, 
o`zbeklar birinchi voris o`laroq Ahmad Yassaviy she`riyatini asliyatida - bevosita o`qiymiz, 
chunki Ahmad Yassaviy tili o`zbek adabiy tilining xalqchil va yorqin namunalaridan biridir. 
Ahmad Yassaviy «Hikmati» barcha o`zbeklar uchun xuddi shu zamonda yozilgandek tushinarli 
va yoqimlidir». 
Shunday qilib, o`lkamizda uzoq yillar davomida yuz bergan etnik jarayonlar natijasida 
o`zbeklar IX-X asrlarda etnik birlik - xalq bo`lib shakllanadilar. Uning asosini o`lkada muqim 
yashab kelgan tub erli aholi tashkil etadi. Kirib kelgan turkiy tilli etnik guruhlar ham o`zbek 
xalqining shakllanishida qatnashgan asosiy komponentlar hisoblanadi. Lekin ularning soni 
mahalliy aholidan kam bo`lgan, ular turg`un aholi bilan aralashib, qorishib ketganlar. Keyingi 
davrlarda ham shakllangan o`zbek xalqi tarkibiga boshqa etnik guruhlarning kirib kelishi va 
qorishuvi davom etdi. XIII asrda Mavorounnahr va Hurosonda mo`g`ullar bosqini va hukronligi 
davomida etnik aralashuv jarayoni davom etdi. Mo`g`ullar bilan birgalikda ularga tobe qo`shni 
yurtlardan bir qator turkiy qavmlar-jaloirlar, barloslar, kavchinlar, arlotlar kabi turkiy urug`, 
qabilalar bu erga kelib vatan topdilar. Jumladan, barloslar Qashqadaryo vohasiga joylashgan 
bo`lsa, jaloirlar esa ko`proq Ohongaron vodiysida qo`nim topdilar. Kavchinlar bo`lsa asosan 
Farg`ona vodiysi, Qoshg`ar hududlari bo`ylab joylashdilar. Arlotlar esa Surhon vohasi janubida 
va Afg`onistonning shimoliy mintaqasida o`rnashib, bu hududlarda yashovchi aholi tarkibiga 
singib ketdilar. O`rta Osiyoga kelib joylashgan mo`g`ul jamoalari ham asta-sekin utroq hayotga 
o`tib, o`zlariga nisbatan ancha yuqori madaniyatga ega bo`lgan erli aholining urf-odatlari, 
udumlari, turmush tarzi, musulmon dini e`tiqodlarini qabul etib, ko`p hollarda ular bilan 
aralashib bordi. Ayniqsa XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu xududda mo`g`ullarning 
islomni rasmiy din sifatida e`tirof etishi va unga e`tiqod qilishi, shuningdeq ularning o`troq 
hayotga o`tib borishi, turkiy (o`zbek) tilda to`liq muomala yuritishi – bular o`zaro qo`shilish 
jarayonining muhim omili bo`ldi.