Publications

vulkanizatsiya qilish jarayoni
deb, buyumni
120—150°C gacha qizdirib, bosim bilan biriktirishga aytiladi.
Xom rezinani vulkanizatsiya qilish qizdirilgan bug‘ yoki qiz-
dirilgan havo bilan bajariladi. Kauchukni vulkanizatsiya qilishni
sovuq holda ham bajarish mumkin, lekin sifati past bo‘ladi.
Rezinadan tasmalar, shinalar, har xil buyumlar tayyorlanadi.
Rezinada 25—30 % C bo‘lib, gaz holidagi qotishma sovitiladi
va unga shakl berib, ebonit hosil qilinadi.

---

64
4.7. Rezina materiallar
Ma’lumki, hozirgi zamon texnikasini rezinasiz tassavur
etib bo‘lmaydi, ya’ni avtomobil, samolyot, velosiðed shinalari,
o‘tkazgichlarning izolatsiyalari va shunga o‘xshagan xalq xo‘jaligi
mashina mexanizmlarida rezina juda keng ishlatiladi. Rezina
materiallar, asosan, kauchukni turli to‘ldiruvchilar, plastifika-
torlar, vulkanizatsiya reagentlari, tezlashtiruvchilar va bosh-
qalarni qo‘shib, qayta ishlash orqali hosil qilinadi. Rezina juda
ko‘p xususiyatlarga ega materialdir. Bulardan eng muhimi uning
elastiklanuvchanligidir, ya’ni 100 % qotish xususiyati mavjud.
Rezinadagi aralashmaning 10—98 % ini kauchuk tashkil qiladi.
Kauchuklar, asosan, tabiiy va sintetik polimerlar bo‘lib,
daraxt „yig‘isi“ degan iborani anglatadi, ya’ni daraxtni kesganda
undan suyuqlik ajralib chiqadi, demakdir.
Shunday qilib, tabiiy kauchuk (TK) kauchuk tashuvchi
(hosil qiluvchi) o‘simliklardan (daraxtlardan) olinadi. U etilda,
benzinda, mineral moylarda yaxshi eriydi, suvda esa erimaydi.
Kauchuk 90°gacha qizdirilganda yumshab, 0 °C dan past
haroratda qattiqlashib, mo‘rtlashib boradi.
Texnikaning intensiv taraqqiyoti tufayli faqat tabiiy kau-
chukdangina emas, balki sintetik kauchuklar (SK)dan ham
foydalanishga to‘g‘ri kelmoqda. Etil spirti, asetilen, butan, eti-
len, benzol, ba’zi uglevodorodlar sintetik kauchuk hosil
qilishning asosiy materiali hisoblanadi.
Rezinalar vazifasiga yoki ishlatilishiga qarab umumiy va
maxsus turlarga bo‘linadi.
Umumiy turdagi rezinalar suvda, kislota va ishqorlarning
kuchsiz eritmalarida, havo (50—18 °C) muhitida ishlatilishi
mumkin. Bunday rezinalardan mashina shinalari, transport
tasmalari, kabellarning izolatsiyalari va turli buyumlar tayyor-
lanadi. Masalan: TK, natriy butadionli sintetik kauchuk (SKB),
butadion stirolli (SKS-30,SKS-Za), butadion-metilstirolli (SK
MS-30) kauchuklar. Maxsus vazifalarga mo‘ljallangan
rezinalar, o‘z navbatida, moyga, benzinga, issiq va sovuqqa,
elektroizolatsiya gazlariga va suyuqliklarga chidamli bo‘lgan
turlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, maxsus rezina turi bo‘lib,
unga armaturali rezinalar kiradi.
Maxsus vazifalarga mo‘ljallangan rezinalar quyidagi turlarga
bo‘linadi: Y7 — benzinga chidamli; natriyli (polixloroprenli
kauchuk), butadion-nitrilli (SKN-18, SKN-26, SKN-40),

---

65
butadionli (SKBM), butadion stirolli (SKS-10 SKSM-10)—
sovuqqa chidamli shinalar, transportyorlar, issiqbardosh rezi-
nalar.
Baland va past haroratda, agressiv muhitda va amaliy
ishlarda kauchukning o‘zi toza holda ishlatilmaydi. Yuqori fizik-
mexanik xossalarga ega bo‘lishi uchun rezinaga ingrediyentlar
deb ataluvchi qo‘shimchalar qo‘shiladi. Bular quyidagilardir:
1. Vulkanizatsiyalangan (qattiqlashtirilgan) rezinani shishi-
radigan eng asosiy modda bu oltingugurt. Bunda ma’lum
haroratda oltingugurt atomlari kauchukning molekulalari bilan
reaksiyaga kirishib, kimyoviy bog‘lanish hosil qiladi.
Hozir 93 % rezina oltingugurt bilan qattiqlashtiriladi. Agarda
oltingugurt miqdori 1 —35 % bo‘lsa — yumshoq, 25—20 %
bo‘lsa — yarimqattiq, 30—50 % bo‘lsa — qattiq rezina hosil
bo‘ladi.
2. Qattiqlashtirish-tezlashtirgich (vulkanizatsiya). Bular or-
ganik va noorganik bo‘ladi. Organik moddalar metall
oksidlaridir; noorganigi — oletaks, koptaks, sogtaks.
3. To‘ldirgichlar. Bular aktiv va aktivmas bo‘ladi. Aktivlari
— kaolin, kukun qo‘shimchalar, aktivmasi — bor, talk.
4. Plastifikatorlar — plastiklikni oshiradi.
5. Charchashga qarshi moddalar. Bunday materiallar rezina-
ning tez ishdan chiqishiga qarshilik ko‘rsatadi. Bunday
materiallar turiga neoden D (fenilbetanaftilimin) va aldol
(aldalal fanaftimin) kabi murakkab moddalar kiradi.
6. Bo‘yoqlar. Bo‘yoqlar rezinaning fizik va mexanik xossalarini
yaxshilash bilan birga, ularga rang ham beradi. Ulardan biri
qurumdir, shuning uchun rezinaning ko‘pi qora rangda bo‘ladi.
Oq va boshqa rangli rezina olish uchun alohida bo‘yoqlar
qo‘shiladi.