Tabiiyot-geografiya fakulteti

I-BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI QISMI 

1. SPEKTROSKOPIK ANALIZ USULLARI 

           1.1. ELEKTROMAGNIT NURLANISH SPEKTRI 

Spektroskopik  analizga  elektromagnit  nurlarning  tekshiriladigan  modda 

bilan o`zaro ta’sirini o`zgarishiga asoslangan usullar kiradi. Elektromagnit nurlarni 

modda  bilan  o`zaro  ta’siri  moddaning  xossalarini  o`zgartiradi,  natijada  u  nur 

chiqarishi, yutishi va sochishi mumkin. Bu o`zaro ta’sir tekshiriladigan moddaning 

xossalarini  ifodalaydigan  signallarining  paydo  bo`lish  jarayoni,  deb  qaralishi 

mumkin.  Signalning  chastotasi  moddaning  spetsifik  xossalarini  aks  ettirsa,  uning 

intensivligi moddaning miqdorini ifodalaydi. 

---

15 

 

Kimyoviy  analiz  uchun  ishlatiladigan  elektromagnit  nur  spektri  keng 

chastotalar  (10

6

–10

20

Gs)  va  to`lqin  uzunliklar  (10

2

–10

12

m)  oralig`ini  o`z  ichiga 

oladi.  Unga  radio  to`lqin  (10

6

–10

8

Gs  va  10

2

–1m)  issiqlikdan  nurlanish, 

ultrabinafsha, ko`rinadigan  yorug`lik, infraqizil, rentgen  (3∙10

17

–10

20

Gs va 2∙10

-9

–

10

-12 

sm) nurlari va boshqalar kiradi. 

Elektromagnit  nurlarning  nazariyasini  1865-yilda  J.S.Maksvell  yaratgan. 

1888-yilda esa bunday nurlanish G.Gers tomonidan tajribada olingan. Radioto`lqin 

sohasidagi  elektromagnit  nurlanish  mikroskopik  ob`ektlardan  (antenalar, 

uzatgichlar)  tarqatiladi  va  ular  yordamida  qabul  qilinadi.  Optikaviy  (infraqizil, 

ko`rinadigan  va  ultrabinafsha)  va  rentgen  sohalaridagi  spektrlar  modda  energetik 

holatlardagi  o`zgarishlar  tufayli  hosil  bo`ladi.  Bunday  nurlanish  chastotalar  farqi 

juda  kichik  bo`lgan  to`lqinlarning  to`plamidan  iborat.  Shuning  uchun  ular  bir  xil 

fazalar  nisbatlariga  ega  emas.Radioto`lqinli  nurlarda  interferensiya  kuzatiladi. 

Optik  nurlanishlar  esa  interferensiya  hodisasi  uni  bir  necha  bo`lakka  bo`lgandan 

so`ng  kuzatiladi.  Bu  ikki  soha  orasidagi  qarama-qarshi  lazer  nurlari  (optik  soha) 

ixtiro  (Basov,  Proxorov–1954-yil,  Shavlav,  Tauns–1958-yil,  Meyman–1960-yil) 

etilgach,  bartaraf  etildi.  Mikrosistemalar  lazer  ta’siridan  optik  oralig`ida  kogerent 

(tutashgan) nurlar chiqadi.Bu esa elektromagnit nurlanishning borligini ko`rsatadi. 

 Elektromagnit  nurlanish  to`lqin  va  yorug`lik  fotonlari  xossalariga  ega. 

Elektromagnit nurlanishning tarqalishini to`lqin shaklida tasavvur qilish qulay. Bu 

holda elektromagnit to`lqin tezlik, chastota, uzunlik va amplituda bilan ifodalanadi. 

Elektromagnit  nurlarning  tarqalishi  uchun  (tovush  to`lqinlaridan  farqli  ravishda) 

o`tkazish  muhiti  talab  etilmaydi,  ya’ni  u  vakumda  ham  tarqalaveradi.  Nurlanish 

energiyasining  yutilish  va  chiqarish  hodisalarini  tushuntirish  uchun  faqat  to`lqin 

modeli  yetarli  emas.  Shuning  uchun  u  to`lqin  modeli  bilan  bir  qatorda  diskret 

zarrachalar  dastasi  fotonlar  shaklida  ham  tasvirlanadi.  Fotonlar  energiyasi 

nurlanishning chastotasiga o`xshash [16].