Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

«Buxgalteriya  hisobi  to’g’risida»

  gi  O’zbekiston  Respublikasi  qonuni, 

O’zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  Kodeksi,  Buxgalteriya  hisobining  milliy 

standartlari,  Mahsulot  (ish,  xizmat)lar  tannarxiga  qo’shiladigan,  mahsulot  ishlab 

chiqarish  (ish  bajarish,  xizmat  ko’rsatish)  xarajatlarning  tarkibi  va  moliyaviy 

natijalarni  shakllantirish  tartibi  to’g’risidagi  Nizom,  yuqori  tashkilotlarning 

yo’riqnoma, Nizom va ko’rsatmalari; Korxonaning hisob yuritish siyosati.  

Hukumat,  moliya  va  statistik  organlarining  me’yoriy  hujjatlari  bilan  bir 

qatorda, o’rganilayotgan sohadagi tekshirilayotgan korxonalarning xususiyatlarini 

ifodalaydigan ta’sis hujjatlariga alohida ahamiyat beriladi.  

Mazkur masala bo’yicha auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: 

Buxgalterlik  hisobini  tashkil  etish  va  yuritishga  doir  yo’riqnomalar  va 

ko’rsatmalar  schyotlar  rejasini  qo’llashning  to’g’riligi:  hisobning  jurnal-order 

yoki  jadval  avtomatlashtirilgan  shakllaridan  qo’llaniladigan  shaklni  yuritish  qoi-

dalariga  rioya  qilinishi;  dastlabki  hujjatlarning  buxgalteriyaga  o’z  vaqtida  kelib 

tushishi  va  hujjatlar  tashkil  etilishi:  hisob  registrlarining  o’z  vaqtida  va  to’g’ri 

qo’llanilishi  sintetik  hisob  ma’lumotlarining  analitik  hisob  ma’lumotlariga  mos 

kelishi:  dastlabki  hujjatlarga  avtomatlashtirilgan  ishlov  berish  usullarining 

qo’llanili-shi  (ish  haqi,  materiallar,  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va  sh.  k.)  ishlab 

chiqarish  xarajatlarini  hisobga  olishning  to’g’riligi;  davr  xarajatlarini  hisobga 

olishning  to’g’riligi;  ishlab  chiqarishga  sarflangan  materiallarni  baholashning 

to’g’riligi;  balansdagi  barcha  moddalarning  inventarizatsiya  qilinishini  to’g’ri 

tashkil  etilishi,  shuningdek,  inventarizatsiyani  va  uning  natijalarini  hisob  va 

hisobotda  o’z  vaqtida  hamda  to’liq  aks  ettirilishi:  bosh  buxgalter  tomonidan 

materiallar, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish, buxgalterlik hisobini 

tashkil  etish  va  yuritishning  qonuniyligi  ustidan  nazorat  o’rnatilishi;  banklarga, 

---

 

 

94 

soliq  organlariga,  aktsiyadorlarga  va  boshqalarga  taqdim  etiladigan  balans  va 

boshqa  hisobot  shakllariga  buxgalterlik  hisobi  ma’lumotlarining  to’g’ri  kelishi; 

byudjet bilan hisob-kitoblarning to’g’riligi va o’z vaqtidaligi; foyda (daromad)ni 

aniqlashning to’g’riligi; foydani taqsimlash va rezervlar yaratishning to’g’riligi.  

Bulardan tashqari auditor quyidagilarni ham tekshirishi zarur: 



 

buxgalteriya apparati ishining to’g’ri tashkil etilganligi; 



 

buxgalteriya xodimlari lavozim yo’riqnomalarining mavjudligi; 



 

bajarilgan ish uchun har bir xodim javob beradigan qilib, xizmat vazifalarining 

buxgalteriya xodimlari o’rtasida taqsimlanganligi; 



 

auditorlik  tekshiruvi  o’tkazilayotgan  tashkilot  (firma)  rahbariyati  tomonidan 

ishni  bajaruvchi  mansabdor  shaxslar,  ombor  mudirlari,  mexaniklar  va 

boshqalar)ning  dastlabki  hisobotlar  va  hujjatlarni  taqdim  etish  grafigining 

tasdiqlanganligi,  grafikka  rioya  qilish  ustidan  nazorat  o’rnatilishi  va  uni 

buzgan  aybdor  shaxslarga  nisbatan  intizom  choralari  va  boshqa  choralarning 

qo’llanilishi;  buxgalteriya  ichida  ayrim  ish  turlarining  bajarilish  muddatlari 

ko’rsatilgan,  hujjatlar  aylanishi  grafigining  borligi  (ish  haqi  hisob-kitobi 

vedomostlari,  moddiy  qiymatliklar  harakatining  yig’ma  vedomosti,  asosiy 

vositalar  va  nomoddiy  aktivlarga  eskirish  hisoblash  vedomosti,  hisob 

registrlarini  yakuniy  (yillik)  hisobotlari  tuzish);  buxgalteriya  xodimlari  joriy 

ish  jarayonida  zarur  bo’lgan,  tegishli  qo’llanmalar,  yo’riqnomalar  va  hisob-

kitob jadvallari bilan ta’minlanganligi; 



 

bosh  buxgalter  tomonidan  unga  to’liq  berilgan  moliyaviy  nazoratchilik 

huquqlarining  amalga  oshirilishi,  buxgalterlik  hisobi  va  hisobotiga  doir  bosh 

buxgalterning 

farmoyishlari, 

shuningdek, 

xususan 

moliya-xo’jalik 

muomalalarini 

rasmiylashtirish 

va 

talab 

qilinadigan 

huj-jatlar 

va 

ma’lumotlarni  buxgalteriyaga  taqdim  etish,  korxonaning  barcha  xodimlari 

uchun  majburiyligi  kabi  korxonadagi  ichki  tartibga  rioya  qilinishi,  yuqorida 

ko’r-satilgan  hisob,  hisobot  va  moliyaviy  nazorat  masalalariga  doir  bosh 

buxgalter  farmoyishi  va  ko’rsatmalarining  bajarilmaganligi  yoki  buzilganligi 

uchun  aybdor  xodimlarga  nisbatan  audit  o’tkazilayotgan  korxona  rahbariyati 

---

 

 

95 

tomonidan  xayfsan  yoki  mukofotdan  (to’liq  yoki  qisman)  mahrum  etish 

choralarining  qo’llanilishi;  buxgalteriya  xodimlari  bilan  boshqa  bo’linmalar 

o’rtasida o’zaro munosabatlarining to’g’ri yo’lga qo’yilganligi, bosh buxgalter 

boshqa  bo’linmalar  rahbarlari  bilan  hamkorlikda  audit  o’tkazilayotgan 

korxona  moliyaviy  xo’jalik  hisobi,  hisobo-ti  ma’lumotlariga  asosan  tahlil 

qilishi; 



 

balansning  asosiy  materiallar,  pul  mablag’lari  va  hisob-kitob  moddalarini 

inventarizatsiya  qilish;  buxgalteriya  hisobotlari  va  balanslari  to’g’risidagi 

Nizomda  belgilangan  tartibi  va  muddatlariga  rioya  qilinishi;  o’tkazil-gan 

inventarizatsiya  va  uning  sifati  qandayligi,  inventarizatsiya  natijasida  barcha 

balans moddalari haqqoniy-ligining ta’minlanganligi; 



 

buxgalterlik hisobi va nazoratning tashkil etilishi pul mablag’lari va material 

qiymatliklar  kamomadi,  etishmovchiligi  va  noqonuniy  sarflanishi  va  boshqa 

kamchilik hamda suiste’mol qilishlarning oldini olishni ta’minlashi, dastlabki 

hujjatlarni  sifatli  rasmiylashtirish  va  ularning  ishonarliligi  ustidan  puxta 

nazorat  o’rna-tish;  xo’jalik  muomalalarini,  pul  mablag’lari  va  mulklar, 

material  qiymatliklar  mavjudligi  va  saqlanishini  davriy  inventarizatsiyasi  va 

to’satdan o’tkazilgan tekshirishlar natijalari va shu kabilar; 



 

tuzilgan davriy va yillik hisobotlar ma’lumotlarining buxgalterlik va statistik 

hisobot ma’lumotlariga to’g’ri kelishi.  

 

Har  bir  auditor,  garchi  bitta  auditorlik  tekshiruvida  to’liq  ishtirok  etgan 

bo’lsa  ham,  buxgalteriya  hisobini  tartibga  solish  va  soliqqa  tortishning  mavjud 

tizimida  istalgan  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  buxgalterlik  (moliyaviy)  hiso-

botining  u  yoki  bu  darajadagi  xatolarga  yo’l  qo’ymasligi  o’ta  murakkab 

ekanligini tushunib etadi.  

Auditor bunday xatolarni aniqlaganida quyidagi vazifalarni hal etishi lozim: 



 

buxgalterlik hisobotidagi xatolarning bayonini yozish; 



 

buxgalterlik hisobi va hisobotini tashkil etish hamda yuritishning qonunchilik 

bilan  belgilangan  qoidalari  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  xodimlari  tomonidan 

bilmasdan  yoki  ataylab  buzilgan  hollar  aniqlanganida  auditorlik  tashkiloti 

---

 

 

96 

qanday ish tutishi xususiyatlarini aniq-lash; 



 

buxgalteriya  hisobotining  ishonchliligiga  ta’sir  qiladi-gan  xatolar  auditor 

tomonidan  aniqlanganligi  munosabati  bilan  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  va 

auditorlik tashkiloti mas’uliyatlarini bir-biridan ajratib belgilash; 



 

buxgalterlik  (moliyaviy)  hisobotning  buzib  ko’rsatilish  xavf-xatari  omillarini 

aniqlash.  

Ko’pincha  auditor  audit  o’tkazish  chog’ida  buxgalterlik  (moliyaviy) 

hisobotlarga  qanday  maqsadlarda  ataylab  xatolar  kiritilganligini  aniqlashga 

urinib, unga xos bo’lmagan funktsiyalarni zimmasiga olishga harakat qiladi (balki 

buxgalterlik  hisoboti  ma’lumotlaridan  foydalanuvchilarni  chalg’itish  uchun 

g’arazli maqsadlar ko’zlangan bo’lishi mumkin).  

Xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  xodimlarining  buxgalterlik  hisobotida  xatolar 

paydo  bo’lishiga  olib  keladigan,  ataylab  qilingan  hatti-harakatlari  (yoki 

loqaydliklari)  to’g’risida  xulosa  qilish  faqat  vakolatli  organ  tomonidan  amalga 

oshirilishi  mumkinligini  auditor  hisobga  olishi  zarur.  Auditor  uchun  aniqlangan 

xatolarning  ahamiyatli  yoki  ahamiyatsiz  ekanligini  aniqlash  ham  muhim 

hisoblanadi. 

Har bir auditor o’z tajribasidan kelib chiqib, muayyan tekshiriladigan korxona 

uchun  buxgalterlik  hisobining  qaysi  bo’limlari  eng  xatarli  ekanligini  yaqqol 

tasavvur  qilib,  auditni  rejalashtirishda  o’z  ishini  shunday  tarzda  ehtiyotkorlik 

bilan  qilishi  kerakki,  noto’g’ri  auditorlik  xulosasi  tuzish  va  taqdim  qilish  xavf-

xatari imkon qadar kamaysin.  

Agar  rahbariyatga  taqdim  qilingan  axborotlar  natijalari  bo’yicha  buxgalterlik 

hisobotiga tegishli o’zgartishlar kiritilmagan bo’lsa, u holda auditor audit jarayonida 

aniqlangan  buxgalterlik  hisobotidagi  buzib  ko’rsatilgan  faktlar  to’g’risidagi 

ma’lumotlarni auditorlik xulosasiga kiritishi kerak.  

Auditorlar ham, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ham, 

shuni  unutmasliklari  zarurki,  buxgalterlik  hisobotlarini  ataylab  yoki  bilmasdan 

buzishlarning  yuzaga  kelishi  uchun;  shunday  xatolarning  oldini  olish  bo’yicha 

choralar  ko’rilmaganligi  uchun;  ularni  bartaraf  qilmaganligi  yoki  kechikib 

---

 

 

97 

to’g’rilaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlari javobgardir.  

Auditorlik  tashkiloti  esa,  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  rahbariyatiga  yozma 

ravishda  taqdim  qilinadigan  auditorlik  hisoboti  va  auditorlik  xulosasida 

buxgalterlik  hisobotining  ishonchliligi  to’g’risida  ob’ektiv  va  asoslangan  fikr 

bildirganligi uchun javobgar hisoblanadi.  

Auditor xo’jalik faoliyatini tekshirishda quyidagilarni tahlil qilishi lozim: 



 

korxonaning o’z ustav faoliyati va xo’jalik dasturining bajarilishi; 



 

ustav kapitalini tashkil etishning to’g’riligi va uning o’z faoliyati maqsadlariga 

muvofiq ishlatilishi; 



 

korxonada 

mahsulotlarni 

etkazib 

berish 

bo’yicha 

shartnoma 

majburiyatlarining  bajarilishini  ishonarli,  tezkor  hisobga  olishning  tashkil 

etilishi,  tayyor  mahsulotlar  etkazib  berish  majburiyatlarining  bajarilishini 

hisobga  olgan  holda  korxona  xodimlari  tomonidan  belgilangan  tartibga  rioya 

qilinishi; 



 

mahsulotlarni  to’liq  va  o’z  vaqtida  etkazib  bermaganlik  natijasida  ko’rilgan 

yo’qotishlar (jarimalar, peniyalar, neustoykalar va boshqalar); 



 

chiqarilayotgan  mahsulotlarni  yangilashga  doir  ko’zlangan  tadbirlarning 

bajarilishi;  mahsulot  sifati  ko’rsatkichlari,  brak  va  sifatsiz  mahsulot  etkazib 

berganlik uchun ko’rilgan zararlar; 



 

mahsulot  chiqarish  ritmi,  ritmsiz  ishlash  sabablari,  sutkalik  grafiklar 

bajarilmasligi oqibatida ko’rilgan zararlar; 



 

xom  ashyolar,  materiallar  va  ishlab  chiqarish  chiqitlaridan  oqilona 

foydalanish; 



 

korxona jamoasi maqsadlarning tizimi, har bir xodimga vazifalarning oqilona 

taqsimlanishi; 



 

ham  iqtisodiy,  ham  ijtimoiy  maqsadlarga  etishishda  barcha  xodimlar 

(ishchidan  tortib  bosh  direktorgacha)  iqtisodiy  manfaatlarni  ta’minlaydigan 

mehnatga haq to’lash tizimi; 



 

mahsulot  chiqarish  va  sotish  haqidagi  hisobot  ma’lumotlarining  buxgalterlik 

hisobi va dastlabki hujjatlar ma’lumotlariga to’g’ri kelishi; 

---

 

 

98 



 

mahsulotlar 

hisobotiga 

hisobot 

davrida 

tayyorlanib 

tugallanmagan 

mahsulotlarning kiritilmaganligi va hisobotlarda boshqa qo’shib yozish hamda 

chalkashliklarga yo’l qo’yilmaganligi.