Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

 

1862  yili  Angliyada,          1867  yili  Frantsiyada,        1931  yili 

Germaniyada,      1937  yili  AKShda,        1982  yili  Xitoyda,         

1987 yili Rossiyada       1992 yili  Uzbekiston Respublikasida

  

---

 

 

6 

 

  Moliya Vazirligi auditorlar palatasi professional buxgalterlar uyushmasi va 

boshqalar  Respublikadagi  auditorlik  tashkilotlari  faoliyatini  tekshirib,  ish 

sifatlarini nazorat qilib turadilar. 

  Auditning zarurligi.

 

Auditorlik xizmatiga bo’lgan ehtiyoj quyidagi omillar 

sababli vujudga keladi:  

-

 

Axborot  tuzuvchilar  (rahbariyat)  tomonidan  ob’ektiv  bo’lmagan 

hisobotlar  tuzilishi  ehtimoli  va  uning  oqibatida  axborot  foydalanuvchilar  va  uni 

tayyorlovchilar orasida nizo vaziyatlari vujudga kelishi; 

-

 

Qarorlar qabul qilishning sifatli axborotga bog’liqligi; 

-

 

Axborotlarni tekshirish uchun maxsus bilimlarning zarurligi; 

-

 

Foydalanuvchilarga  axborotning  sifatliligini baholash uchun  ruxsatning 

mavjud emasligi; 

Yuqoridagi  va  boshqa  sabablar  mustaqil  ekspert,  etarli  darajadagi 

tayyorgarlik, kvalifikatsiya tajriba va bunday xizmat ko’rsatishga huquqi bo’lgan 

xizmatni ijtimoiy taqazo qiladi. Auditorlik xizmati - bu moliyaviy axborotlarning 

ishonchliligini  belgilovchi  va  boshqa  buxgalteriya  hamda  maslahat  xizmatlarini 

ko’rsatuvchi faoliyat. 

Ishonchli  axborot  kapital  bozorining  samarali  amalga  oshishi  va  baholash 

imkoniyatini  hamda  turli  iqtisodiy  qarorlarning  istiqbolini  aniqlashga  yordam 

beradi.  Auditorlik  tekshiruvlarini,  u  majburiy  bo’lmagan  holda  o’tkazilishi  ham 

katta ahamiyatga ega.  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona kredit muassasalari va boshqa xo’jalik 

sub’ektlari  bilan  mulk,  mablag’  va  tijorat  operatsiyalari  hamda  investitsiya 

faoliyatlarida 

shartnoma 

asosida 

munosabatda 

bo’ladilar. 

Ushbu 

munosabatlarning  ishonchliligi  va  hamkorlikning  hamma  qatnashchilari 

moliyaviy axborotlardan foydalanishlari asosida tashkil etiladi. Bu axborotlarning 

ishonchliligi mustaqil auditorlar tomonidan tasdiqlanadi.  

Davlat uchun iqtisodiyot va soliqqa tortish sohalarida qarorlar qabul qilishda, 

sud,  prakratura  va  tergov  jarayoni  uchun  moliyaviy  hisobotlarni  ishonchliligini 

---

 

 

7 

korxonalar  faoliyati  natijalari  to’g’risida  axborotlarni  mustaqil  tasdiqlash 

muhimdir. Ayrim mualliflarning fikricha audit zarurligini asoslash uchun agentlar 

nazariyasi  yaratildi.  Ushbu  nazariyaga  asosan  audit  ma’lum  bir  shaxslar 

moliyaviy  axborotlarining  ishonchliligi  va    doirasi  tushuniladi.  Aniq  va  to’g’ri 

ma’lumot  nafaqat  investorlar  yoki  aktsionerlar,  balki  kreditorlarga  qarzning 

qaytarilishini  to’g’ri  baholash  va  foizlarni  hisoblash  uchun  ham  zarur.  Davlat 

iqtisodiy  siyosatni  va  soliq  tizimini  ishlab  chiqish  uchun  ushbu  aniq 

ma’lumotlarga tayanadi.  

Auditorlik  xizmatlarining  asosiy  vazifasi  axborotlardan  foydalanuvchilarga 

taqdim  qilinadigan  hisobotlar  to’g’risida  xolis  fikr-mulohazalar  bildirishdir. 

Auditorlar etarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi hujjatlari va 

asoslovchi  ma’lumotlarni  olish  huquqiga  ega  bo’lganliklari  uchun  bu  vazifani 

malakali  darajada  bajaradilar.  Bundan  tashqari,  ular  korxona  ma’muriyatiga 

bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holidirlar.  

Auditorlik  faoliyatining  rivojlanishiga  1929-1933  yillardagi  jahon  iqtisodiy 

tanazzuli  katta  turtki  bo’ldi.  Bu  davrda  aktsiyadorlik  jamiyatlari  va  boshqa 

korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan, 

balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash tartibini 

qat’iy  belgilash,  ularning  to’g’riligi  va  haqqoniyligini  mustaqil  auditorlar 

tomonidan tekshirish ehtiyoji yuzaga kelgan . 

Dastlab  auditorlik  vazifalari  aniq  belgilanmagan  bo’lib,  barcha  investorlar, 

aktsiyadorlar,  kreditorlar  auditorlarni  o’zlarining  himoyachisi  sifatida  qabul 

qilganlar.  

Auditorlar  haqida  ularni  aktsiyadorlar  oldidagi  mas’ul  shaxslar  deb  qarash 

1929 yilda «Kompaniyalar to’g’risidagi qonun» chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu 

qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining moliyaviy hisobotlarida foyda 

va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari belgilab qo’yildi. 

Oxirgi 

25  yil  mobaynida 

auditorlik  faoliyati  3  xil  rivojlanish  bosqichidan 

o’tdi: 

1.