Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

5. Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi.  

Xaridorlar  va  buyurtmachilar  bilan  hisob-kitoblarni  tekshirishning  umumiy 

qismi  -  qoldiqlar  haqqoniyligini  baholash  va  bajariladigan  uslubiy  amallar  mol 

---

 

 

365 

etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishga o’xshash.  

№21-BHMSga  muvofiq  jo’natilgan  mahsulot,  material,  bajarilgan  ish  va 

ko’rsatilgan  xizmatlar  uchun  xaridor  va  buyurtmachilar  bilan  olib  boriladigan 

hisob-kitoblar  4010  -  «Xaridorlar  va  buyurtmachilardan  olinadigan  schyotlar», 

4020-  «Olingan  veksellar»,  6310-  «Xaridorlar  va  buyurtmachilardan  olingan 

bo’naklar»  schyotlarida  hisobga  olinadi.  Auditor  4010-«Xaridorlar  va 

buyurtmachilardan  olinadigan  schyotlar»,  4020-«Olingan  veksellar»  va  6310-

«Xaridorlar  va  buyurtmachilardan  olingan  bo’naklar»  schyotlari  bo’yicha  hisob 

yuritish  va  nazoratning  holati  hamda  qoldiqlarning  haqqoniyligini  baholash 

natijasida 

xaridorlar 

va 

buyurtmachilar 

bilan 

hisob-kitoblar 

bo’yicha 

muomalalarning  ishonchliligini  tekshiradi.  Bu  schyot  bo’yicha  oborotlarni 

tekshirishning  muhimligi  korxona  faoliyatini  baholaydigan  asosiy  ko’rsatkich  - 

tovarlar,  mahsulotlar,  ish  va  xizmatlarni  sotishdan  olinadigan  daromad 

ko’rsatkichi bo’yicha axborotlarni shakllantirishi bilan izohlanadi.  

Xaridorlar  va  buyurtmachilar  bilan  hisob-kitoblarga  doir  muomalalarni 

tekshirishda  4010,  4020  va  6310  schyotlar  bo’yicha  hisob  registrlari 

ma’lumotlarining  Bosh  daftar  hamda  o’zaro  aloqador  hisob  registrlari 

ma’lumotlari  bilan  tengligi  aniqlanadi.  Bunda  asosan  4010-  schyot  debeti 

bo’yicha  yozuvlar  9010,  9020,  9030,  9210,  9220-schyotlarning  krediti  bo’yicha 

yozuvlar  bilan  solishtiriladi.  Agar  qonun  yoki  oldi-sotti  shartnomasida  tovarga 

mulkchilik huquqining maxsus tartibi ko’zda tutilmagan bo’lsa, uholda umumiy 

qoida bo’yicha mulkiy huquq mol etkazib beruvchidan xaridorga tovarni jo’natish 

vaqtida  o’tadi  va  debet  4010-«Xaridorlar  va  buyurtmachilardan  olinadigan 

schyotlar»  va  kredit  9010-«Tayyor  mahsulotlarni  sotishdan  olingan 

daromadlar»schyoti  yozuvi  bilan  aks  ettiriladi.  Bunday  yozuv  soliqqa  tortish 

maqsadi uchun qanday hisob tartibi - «to’lov bo’yicha» yoki «jo’natish bo’yicha» 

qabul  qilinganidan  qat’iy  nazar  amalga  oshiriladi.  Dastlabki  hujjat  va  4010-

schyotning hisob registri bo’yicha mahsulot jo’natilgan sanani taqqoslash orqali 

muomalalarning o’z vaqtida aks ettirilishi nazorat qilinadi.  

Agar shartnomada tovarlarga mulkiy huquq o’tishining maxsus tartibi ko’zda 

---

 

 

366 

tutilgan bo’lsa, u holda jo’natilgan qiymatliklarga mulkiy huquq ularni jo’natish 

vaqtida emas, balki pul to’lanish vaqtida o’tishi mumkin. Bu holda jo’natilgan va 

sotilgan  tovarlar  uchun  xaridorlarning  qarzlari  ham  shunday  yozuv  bilan,  ammo 

pul  to’lanish  vaqtiga  aks  ettirilishi  muhimdir.  Bu  xaridorlar  bilan  chet  el 

valyutasida 

hisoblashilganida 

va 

xaridorlar 

bilan 

shartli 

birliklarda 

hisoblashilganda  o’ta  muhimdir.  Chunki  muomalalarni  aks  ettirish  sanasiga 

bog’liq  holda  valyuta  kursi  natijada  esa  umumiy  qarzdorlik,  kurs  va  summa 

tafovutlari aniqlanadi.  

Muomalalarning  hujjat  bilan  asoslanganligini  tekshirish  chog’ida  tovar 

(mahsulot,  ish  va  xizmat)lar  bahosi  shakllanishining  shartnoma  shartlariga 

muvofiqligi,  hamda  QQS  summasi  va  xaridorlarga  taqdim  qilingan  schyotlar 

boshqa  elementlarining  to’g’riligi  aniqlanadi.  Xaridorlar  tomonidan  schyotlarni 

to’lashning  o’z  vaqtidaligi  va  to’liqligi  5110,  5210,  5220,  6310,  7310  schyotlar 

bilan  boglanadigan  ma’lumotlarni  taqqoslash  va  analitik  hisob  registrlaridagi 

yozuvlarni ko’rib chiqish yo’li bilan aniqlanadi.  

Veksellar bilan hisob-kitob qilinganida №21 BHMS talablariga muvofiq 4020 

-«Olingan veksellar» schyotini yuritish tartibiga rioya qilinishi va xaridorlarning 

veksellar bilan ta’minlangan qarzlari analitik hisobining tuzilishiga qat’iy e’tibor 

qaratilishi  lozim.  Bunda  xususan,  veksellarning  to’lov  muddati,  banklarda 

hisobga olinganligi (diskontlangani), o’z vaqtida puli kelib tushmaganlari alohida 

tekshirilishi zarur.  

Shuningdek, olingan veksellar bo’yicha veksel foizlari va QQS aks ettirilishi, 

veksel  bo’yicha  pul  mablag’larining  kelib  tushish  chog’ida  (tovarlar,  qarama-

qarshi talablar) vujudga keladigan majburiyatlar to’g’riligi tekshiriladi.  

Tekshiruv  jarayonida  xaridorlarning  muddatlari  o’tib  ketgan  debitor  qarzlari 

talab  qilinganligi  va  talab  qilinmaganligini  aniqlab  tahlil  qilinadi.  Debitor 

qarzlarni  hisobdan  o’chirish  faktlari  bo’yicha  auditor  ushbu  faktlarning 

asoslanganligi va to’g’ri aks ettirilganligini aniqlaydi.  

Debitor qarzlarning ahvoli va ularni hisobdan o’chirishni tekshirish amallari 

shubhali  qarzlar  bo’yicha  rezerv  yaratish  va  undan  foydalanishni  tekshirish 

---

 

 

367 

amallari bilan kesishadi. Shubhali qarzlar bo’yicha rezervlardan foydalanishning 

asosliligini  tekshirish  debitor  qarzlarni  hisobdan  o’chirish  chog’ida  ko’rib 

chiqiladi.  

Mahsulot  va  materiallarni  sotishga  jo’natish  me’yoriga  qarab  barcha 

nakladnoy ma’lumotlari tayyor mahsulotlarni sotishga doir hujjatlar reestri (63  - 

ASK  shakl)ga  yozib  boriladi.  Reestrlar  ichki  xo’jalik  bo’linmalari  (shirkatlar, 

brigadalar  va  boshqalar)dan  xo’jalik  buxgalteriyasiga  topshirilib,  ularning 

ma’lumotlari  asosida  «Qishloq  xo’jalik  mahsulot,  material,  ish  va  xizmatlari 

realizatsiyasini  hisobga  olish  vedomosti  (62  -  ASK  shakl)  tuziladi.  Reestrlarda 

xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblar har qaysi to’lov hujjati bo’yicha 

alohida-alohida hisobga olib boriladi. Hisobot oyi ichida to’lanmagan summalar, 

undan  keyingi  oyda  xaridor  va  buyurtmachilar  bilan  hisob-kitoblarni  hisobga 

olish  uchun  xizmat  qiladigan,  yangi  saldo  (qoldiq)  reestriga  har  qaysi  to’lov 

hujjatidan o’tkaziladi.  

Xaridor  va  buyurtmachilar  bilan  hisob  -  kitoblarni  tekshirishni  boshlashdan 

oldin saldo (qoldiq) reestrlarida ko’rsatilgan qoldiqlarning Bosh daftardagi 4010 - 

«Xaridorlar  va  buyurtmachilardan  olinadigan  schyotlar»,  4020-  «Olingan 

veksellar», 6310- «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotlari 

bo’yicha qoldiqlarga teng kelishini aniqlash zarur. Shuningdek, reestrlarning o’z 

vaqtida to’lg’azilishi, buxgalteriyaga topshirilishi va xo’jalikning kassasiga yoki 

hisob-kitob  schyotiga  tushgan  to’lovlar  haqida  belgilar  (yozuvlar)  mavjudligi 

tekshiriladi.  Mahsulot,  material,  ish  va  xizmatlar  realizatsiyasi  bo’yicha  to’lov 

talabnomalarining  o’z  vaqtida  to’lg’azilishi  va  inkassaga  qo’yilishi  tekshiriladi. 

Qarzlarning  vujudga  kelish  sanalari  va  to’lov  muddati  o’tib  ketgan  summalarini 

saldo (qoldiq) reestrlari bo’yicha aniqlash zarur. Ushbu to’lov hujjatlari bo’yicha 

qarzlar  nihoyatda  puxta  tekshiriladi.  Chunki,  amaliyotda  xaridorlar  va 

buyurtmachilarning qarzlari 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan 

schyotlar»  va  4020-  «Olingan  veksellar»,  schyotlarining  debetida,  to’lovlarning 

kelib  tushishi  esa  6310-  «Xaridorlar  va  buyurtmachilardan  olingan  bo’naklar» 

schyotining  kreditida  aks  ettiriladi,  shuningdek  mahsulot  va  materiallar  bir 

---

 

 

368 

xo’jalik yoki tashkilotga jo’natilib, schyot esa adashib boshqasiga taqdim etilishi 

hollari ham uchraydi. Buning natijasida noxaq debitor va kreditor qarzlar vujudga 

keladi.  

Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda korxona rahbari 

va  bosh  buxgalteri  tomonidan  muddati  o’tib  ketgan  debitor  qarzlarni  undirish 

choralari  ko’rilayotganligi  aniqlanadi,  hisob-kitoblarni  o’zaro  taqqoslash  va 

aniqlangan  tafovutlarni  taqqoslash  dalolatnomasi  tuzib  to’g’rilash,  shuningdek 

qarzlarni o’zaro surishishga doir ishlarning amalga oshirilayotganligi tekshiriladi.