O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

turbulent rejimli harakat
 ko‘rinishida chuqur qatlamlarga 
o‘tishi mumkin. Bu jarayon 
inflyuatsiya 
deyiladi.
 
 Shimilishni  miqdoriy  xarakterlash  uchun  uning 
tezligi 
va 
yig‘indi  miqdori
 
ishlatiladi. 
Shimilish  tezligi 
deganda  vaqt  birligi  ichida  tuproqqa  shimilgan 
millimetr  hisobidagi  suv  miqdori  tushuniladi. 
Yig‘indi  miqdor 
esa  ma’lum  vaqt 
ichida shimilgan suvni xarakterlaydi. SHimilish tezligi faqatgina tuproq gruntning 

---

 
94 
tabiiy xususiyatlarigagina bog‘liq bo‘lib qolmay, balki ularning namligi bilan ham 
belgilanadi.  Agar  tuproq  quruq  bo‘lsa,  uning  shimilish  tezligi  katta  bo‘ladi. 
Yomg‘ir  boshlanganda  shimilish  tezligi  yomg‘irning  yog‘ish  tezligiga  yaqin 
bo‘ladi,  ya’ni  yoqqan  yomg‘ir  tuproqqa  butunlay  shimiladi.  Tuproq­gruntning 
namligi  ortishi  bilan  shimilish  tezligi  kamaya  boradi  va  ma’lum  vaqtdan  so‘ng 
o‘zgarmas bo‘lib qoladi. 
 Shimilish  tezligining  vaqt  bo‘yicha  o‘zgarishini  quyidagi  ifoda  yordamida 
aniqlash mumkin: 
t
c
t
e
f
f

−

=
0
 
bu  yerda 
t
f
  -  t  vaqtdagi  shimilish  tezligi, 
0
f
  -  boshlang‘ich  shimilish  tezligi, 
e
  - 
natural 
logarifm 
asosi, 
s 
- 
tuproq-gruntlarning 
fizik 
xususiyatlarini 
xarakterlaydigan kattalik. 
Yuqorida  aytilgan  laminar  va  turbulent  rejimli  harakat  gidrostatik  bosim 
ta’sirida  vujudga  keladi.  Suv  yuqori  sathdan  quyi  sathga  qarab  harakatlanadi. 
Tabiiy  sharoitda,  agar  suvli  gorizontdagi  suv  sathidan  ochiq  havzalar  (daryolar, 
ko‘llar)  sathi  pastda  joylashgan  bo‘lsa,  yer  osti  suvlari  shu  tomonga  qarab 
harakatda  bo‘ladi,  aks  holda  esa  suvning  tuproq  tomonga  yo‘nalgan  harakati 
kuzatilishi mumkin. 
Ayrim  hollarda  suvli  qatlamdagi  suv  zovurlar  yoki  quduqdagi  suvni 
chiqarish  yo‘li  bilan  ham  harakatga  keltirilishi  mumkin.  Sug‘oriladigan  erlarning 
meliorativ holatini yaxshilashda mana shu jarayon kuzatiladi.  
Yer osti suvlarining harakati fransuz olimi A.Darsi qonuniga bo‘ysunadi va 
uning sarfi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 

h
К
F
Q


=
 , 
bu yerda Q - suv sarfi, m
3
/s; F - shu suv o‘tayotgan qatlam ko‘ndalang qirqimining 
yuzasi, m
2
; K - filtratsiya koeffitsiyenti; h - bosim balandligi, m; 

- yer osti suvlari 
oqimining  yo‘li,  m.  Bosim  balandligi  (napor)  miqdori  ikkita  kesimda  kuzatilgan 
sathlarning farqi ko‘rinishida topiladi. 
Bosim  ta’sirida  suv  A  kesmadan  V  kesma  tomon  harakatlanadi.  Bosim 

---

 
95 
gradienti yoki gidravlik nishablik deb 

h
i
=
 nisbatga aytiladi. Agar yuqoridagi suv 
sarfini hisoblash ifodasining har ikki tomonini F ga bo‘lib yuborsak, u holda: 
i
К
h
К
V

=

=

 
ifodaga ega bo‘lamiz, bu ifodada V - filtratsiya (sizib o‘tish) tezligi bo‘lib, yer osti 
suvlarining tezligini ifodalaydi. Yuqoridagi F esa butun yuzani ifodalaydi, amalda 
esa suv tog‘ jinslari orasidagi bo‘shliqlar bo‘yicha harakatlanadi. SHuning uchun 
ushbu ifoda yordamida topilgan tezlik haqiqiy tezlikni bermaydi. 
Yer osti suvlarining haqiqiy tezligi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: 
P
F
Q
U

=
 , 
bu  yerda  P  -  bo‘shliq  koeffitsiyenti.  Haqiqiy  harakat  tezligi  filtratsiya  tezligidan 
katta bo‘ladi, chunki P 

 1. 
Filtratsiya koeffitsiyenti K ning qiymati gidravlik nishablik 
i
 = 1 bo‘lganda, 
filtratsiya tezligiga teng bo‘lib,