0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

7.3.  Sug'urta  faoliyatini  boshqarish tamoyillari

Sug'urta  faoliyati  hamma  mamlakatlarda  ham  davlat  nazorati  ostidagi 

faoliyatlardan biridir.  Bu holat jamiyatning  iqtisodiy va ijtimoiy  havotida sug'urtaning 

naqadar  ahamiyatli  ekanligini  bildiradi.  Sug'urtaning  rivojlanishida  davlatning  bu 

sohaga  amal  qilishini  kuzatib  turishida  to'g'ridan-to'g'ri  qatnashishini  taqozo  qilishi 

jamiyat manfaatlaridan kelib chiqadi.

Bu  manfaat  ikki  holatda  ko'rinadi.  Birinchidan.  sug'urta  zararlarini  qoplash  va 

investitsion  resurslami  to'ldirish  bilan  xalq xo'jaligining muhim  vazifalarini  bajaradi. 

Ikkinchidan,  sug'urta  qildiruvchilar  o 'z  mablag'larini  sug'urta  kompanivalariga 

ishonib  topshirish  bilan  sug'urtachilami  zarar  sodir  bo'lganda  aniq  yordamga  yetib 

kelishlariga ishonishadi va himoyaga muhtoj  bo'ladilar.

Shuning  uchun  har  bir  mamlakatda  sug'urta  kompaniyalarini  nazorat  qilish 

to'g'risidagi  qonunchilik  bazasi  mavjud  va  shu  orqali  nazorat  tizimi  poydevori 

quriladi.

Sug'urta munosabatlarini  boshqarish jarayoni o 'z ichiga:

-  sug'urta faoliyatini  amal  qilishini  me’yoriy-huquqiy bazasini ta'minlash: 

-sug'urta bozorining professional  ishtirokchilarini  tanlash;

—sug'urta munosabatlarining barcha ishtirokchilari  qonunchilik talablarini to'g'ri 

bajarishlarini ustidan nazorat qilish;

-mulkiy  manfaatlaming  sug'urta  himovasi  tizimini  rivojlanishida  davlatning 

ishtirokini ta'minlash;

-sug'urta faoliyati  ustidan davlat nazoratini olib borish kabilami qamrab oladi.

Sug'urta  qonunchiligi  talablariga  rioya  qilinishi,  sug'urta  qildiruvchilaming. 

manfaatdor  shaxslar  va  davlatning  qonuniv  manfaatlarini  himova  qilinishi,  sug'urta 

ishini  samarali  rivojlanishi  maqsadida  sug'urta  faoliyati  ustidan  davlat  nazorati 

qonuniylik, oshkoralik, tashkiliy birlik tamoyillari  asosida olib boriladi.

Fojeali  zararlar  ehtimolini  qisqartirish  va  sug'urta  tashkilotlari  o'rtasida 

taqsimlash — o'tish davri  iqtisodiyotining asosiy  shartlaridan bin hisoblanadi.  Shuning 

uchun  O'zbekiston  hukumati  sug'urta  sohasini  rivojlanishiga  katta  ahamiyat 

bermoqda.  Davlat  dasturlarida  sug'urta  sohasini  moliya  sohasining  yordamchi 

yo'nalishi  deb  hisobga  olinishiga  chek qo'yilib,  iqtisodiyotning rivojlanishida  muhim 

yo'nalishlardan biriga aylandi.

Yangi  institutsional  tuzilmalaming  amaldagi  ijtimoiy  muhitga ko'nikishi,  aholi 

ongida  eski  iqtisodiy  tizim  "sarqitlarining"'  saqlanib  qolganligi  bilan  bog'liq

69

---

ziddiyatlaming alohida to'plamiga ega  iqtisodiyotdir.  Davlat  bunday sharoitda alohida 

ijtimoiy rolni bajaradi.

U  xalq  xo'jaligi  tizimining  barcha  sektorlarining  xo'jalik  yuritish  sharoitlarini 

tubdan  o‘zgartirish  tashabbuskori  va  ijtimoiy  barqarorlik  kafolatiga  aylanadi.  Bunday 

sharoitda  davlat  boshqaruvi  ta'sir  etishning jamiyat  ijtimoiv-iqtisodiy  sohasini  isloh 

qilish modeliga asoslangan boshqa usullari va vositalariga tayana boshlaydi.

O’zbekiston  sug'urta  bozorining  taniqli  olim-tahlilchisi  S.A.Umarovning 

ta'kidlashicha «Davlat boshqaruvi  davlatning tarkibiy  o'zgarishlar  asosi  bo'lib xizmat 

qiladigan  investitsiya  faoliyatida  ham.  yangi  bozorlaming  paydo  boiishida  ham  o'z 

ifodasini  topadi.  Xususan,  O'zbekistonda  sug'urta  faoliyati  davlatning  to'g'ridan- 

to'g'ri  ishtirokida  shakliangan.  Mamlakatning  yirik  sug‘urta  kompaniyalari  davlat 

mablagiari asosida tashkil qilingan»5".

Sug'urta bozorini rivojlantirish  iqtisodiyotni  modcmizatsiya qilish jarayonining 

ajralmas  qismi  bo'lib  qolmoqda.  U  ijtimoiy  yo'naltirilgan  bozor  iqtisodiyotini 

shakllantirish  maqsadida  yangi  iqtisodiy  institutlar  va  xo'jalik  yuritish  sharoitlarini 

yaratishda  davlatning  yyetakchi  rolini  nazarda  tutuvchi  tub  o'zgarishlaming  milliy 

modeliga muvofiq ravishda amalga oshirilmoqda.

Ijtimoiy-iqtisodiy  o'zgarishlaming  barcha  bosqichlarida  davlat  darajasida 

sug'urta  xizmatlari  bozorining  shakllanishi  ijtimoiy  barqarorlashtirish.  biznes 

infratuzilmasini  yaratish  va  rivojlantirish  chora-tadbirlarining  tarkibiy  qismi  sifatida 

ko'rib  chiqildi,  u  quvidagi  yo'nalishlarda  amalga  oshirildi:  sug'urtalovchilar  va 

sug'urta  qildiruvchilar  mulkini  huquqiy  tamiinlash  va  sug'urta  xizmatlari  bozorini 

faoliyat  ko'rsatishi,  sug'urta  faoliyatini  davlat  tomonidan  boshqarish  mexanizmlarini 

o'z  ichiga  oluvchi  rivojlangan  jahon  bozori  tizimiga  mos  keluvchi  yangi  sug'urta 

institutlarining shakllanishini  nazarda tutuvchi  o'ziga xos  yangi  milliy  sug'urta  tizimi 

yaratildi.

Davlat  tomonidan  tartibga  solish  sohasida  sug'urta  qildiruvchilar  huquqlari. 

sug'urta  kompaniyalari  tomonidan  o'z  majburiyatlarining  bajarilishini  ta'minlash 

mexanizmlarining yaratilishiga alohida ahamiyat berildi:

-davlatning  to'g'ridan  to'g'ri  ishtiroki  va  ko'magida  rivojlanayotgan  xususiy 

biznes  va  aliolining  qaltisliklarini  o'z  bo'yniga  olishga  qodir  bo'lgan  yangi  sug'urta 

kompaniyalari shakllandi;

-yangi  xususiy  sug'urta  tashkilotlarining  rivojlanishi  va  hududiy  filiallar 

tarmog'ini tashkil etilishi rag'batlantirildi;

-aholining  yangi  sug'urtalovchilar  va  sug'urta  xizmatlariga  bo'lgan  ishonchini 

oshirish, sug'urta madaniyatini  oshirish chora-tadbirlari  ko'rildi.

Davlat  sug'urta  bozorida  davlat  sug'urta  kompaniyalari  orqali  va  sug'urta 

faoliyatini  turli  qonun  va  me’yoriy  hujjatlar  orqali  tartibga  solish  yo'li  bilan 

qatnashadi.

Chet mamlakatlar sug'urta bozoridagi  ildam  o'zgarishlar o'sha davlatlaming  sug'urta 

qonunchiligini  puxta  tayyorlanganligini  va  amaliyotda  qo'llanilishi  uchun  barcha 

sharoitlar  yaratilganligini  ko'rsatadi.  Qonunlar  va  qonun  osti  hujjatlar  sug'urta 

sohasining rivojlanishini  asosiy omilidir. 5

2

52 Umarov S.A.  O'zbekistonda sug'urta faoliyati  rivojlanishini.  -   T.:  Fan,  2009.  -  33-b.

7 0

---

Jamiyatda  fuqarolar  va  ulaming jamoasi  o 'z  faoliyatlari  jaravonida  bir-birlari 

bilan  tegishli  ijtimoiy  munosabatda  bo'ladilar.  Ushbu  munosabatlami  bir  qolipga 

solish  uchun  ulami  tarlibga  keltirish  ya'ni  fuqarolar va  tashkilotlaming  xatti-harakati 

doirasini  belgilash  zarur.  Sug‘urta  ijtimoiy-iqtisodiy  qonuniyat  sifatida  huquqiy 

tomondan  mustahkainlanishni  talab  etadi.  Sug'urta  fondini  tashkil  etish  va  undan 

foydalanish  jaravonida  pavdo  boiadigan  munosabatlar  davlat  tomonidan  huquqiy 

tartibga solinadi.

Sug'urta  faoliyatini  davlat  tomonidan  tartibga  solishni  shartli  ravishda  3  ga 

bo'lishi  mumkin.  Ular  quyidagilar:  maxsus  nazorat  organi.  soliq  va  majburiy 

sug'urtani joriy qilish.

Sug'urta  bozorini  davlat  tomonidan  tartibga  solish  turli  shakllarda.  xususan, 

maxsus  qonunlar  qabul  qilish.  soliqqa  tortish,  allohida  hukumat  qarorlari  bilan 

majburiy  sug'urtalashni  joriy  qilish  va  vakolatli  sug'urta  nazorati  xizmatini  tashkil 

etish  y o ii  bilan  amalga  oshiriladi.  Sug'urta  faoliyatini  davlat  tomonidan  tartibga 

solishni  shakllari va maqsadlari  8.1-jadvalda keltirilgan.

7.1-jad\'al