0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

30.3.  Rivojlangan mamlakatlar sug'urta tizimida  korporativ

 

boshqaruvning tashkil etilishi

Rivojlangan  mamlakatlar  tajribasidan  kelib  chiqib,  tadqiqotchilar  aksivadorlik 

jamiyatlarini  boshqarishning  ingliz-amerika,  nemis  va  yapon  modellarini  ajratadilar. 

Ulaming  har biri  ham  zaifli,  ham  kuchli tomonlarga,  o'ziga  xos  agentlik  chiqimlariga 

ega.

Ingliz-amerika modelida  asosiy  e’tibor  aksivadorlarga  berilsa,  nemis  va yapon 

tizimlarida aksiyadorlar  va boshqa  tashqi  manfaatdor  shaxslar  (kreditorlar,  xodimlar, 

ishbilarmonlar  hamjamiyati,  ekologik  tashkilotlar  va  hokazo)  manfaatlarining  o'zaro 

mutanosibligini ta’minlash  alohida ahamiyatga ega.

Odatda,  bitta  yurisdiksiya  doirasida  korporativ  boshqaruvning  qandaydir 

yagona  model  ustuvorligi  ta’minlanadi.  Biroq  korporativ  boshqaruvning  bir-biriga 

butunlay  zid bo'lgan ikkita tizimining bitta yurisdiktsiya doirasida bo'lishi  korporativ 

boshqaruv  tizimining  qonun  tomonidan  tartibga  solinishi  samaradorligini  pasaytirib 

yuborishi  mumkin.

370

---

Korporativ  boshqaruv  samaradorligi  bo'yicha  asosiy  ilmiy  tadqiqotlar  AQSH 

va  G'arbiy  Yevropaning  korporatsiyalari  mexanizmlari  va  tavsiflarini  o'rganishga 

qaratilgan.

Shuning  uchun  amerikalik  mutaxassislar  shunday  xulosa  qiladilarki.  samarali 

korporativ  boshqaruv  o‘z  ichiga  nafaqat.  foydani  barcha  aksiyadorlar  o'rtasida 

adolatli  va  mutanosib  taqsimlashni,  balki  menejerlaming  aksiyadorlar  uchun  sof 

foydani 

ko'paytirishga 

qaratilgan 

qarorlar 

qabul 

qilishlarini 

kafolatlovchi 

mexanizmlami  shakllantirishni  ham  oladi.

Korporativ  boshqaruvning  ingliz-amerika  modeli  Buyuk  britaniya.  AQSH, 

Avstraliya,  Yangi Zelandiya.  Kanada va boshqa avrim  mamlakatlar korporatsiyalarida 

qo'llaniladi  hamda  ishtirokchilaming  ko'pchilik  soni  bilan  ajralib  turadi.  Bular 

tarkibiga  boshqaruvchilar.  direktorkir,  aksiyadorlar  (asosan  institutsional  investorlar), 

hukumat  tuzilmalari.  birjalar.  o‘z-o‘zini  boshqaruvchi  tashkilotlar  va  konsalting 

firmalari  kiradi.

Ushbu  modelga  yakka  tartibdagi  va  korporatsiyadan  mustaqil  bo'lgan 

aksiyadorlaming 

bo'lishi, 

shuningdek 

uchta 

asosiy 

ishtirokchilar, 

ya’ni 

boshqaruvchilar,  direktorlar  hamda  aksiyadorlaming  huquq  va  majburiyatlarini 

belgilovchi  aniq ishlab chiqilgan qonunchilik bazasi  kiradi.

Aksiyadorlaming yillik  umumiy yig'ilishlarida va oraliq  davrlarda korporatsiya 

hamda  aksiyadorlar  o'rtasidagi  o‘zaro  ta’sir  mexanizmini  ham  ta’kidlab  o'tish  joiz. 

Sug‘urta  kompaniyalarining  mazkur  modeldagi  roli  va  ishtiroki  katta  emas,  chunki 

unda  boshqaruvning  yagona  kollegial  organi  -   Direktorlar  kengashi  ko‘zda  tutilgan 

boMib,  unga  aksiyadorlar  va  ijro  organi  rahbari  kiradi.  AQSH  qonunchiligiga  ko'ra. 

bosh  direktor  va  kompaniya  Direktorlar  kengashi  raisi  lavozimlarini  qo‘shib  olib 

borishga yo‘l qo'yiladi.  Bundav holat kompanivalaming  80  foizida kuzatiladi.

Mazkur model  bo‘yicha mulkdorlaming asosiy maqsadi  korporatsiya aksiyalari 

kurs  qiymatining  o‘sishi  hisobiga  daromad  olish  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ingliz- 

amerika modelida asosiy rolni  fond  birjalari  o ‘ynaydi.  Ular listing bo'yicha talablami, 

axborot  ochib berish darajasini va boshqa talablami  belgilaydi.

Korporativ  boshqaruvning  nemis  modeli  yoki  kontinental  model  G'arbiy 

Yevropa  (Germaniya,  Avstriya,  Shveysariya,  Niderlandiya)  va  Shimoliy  Yevropa 

mamlakatlariga  xos  hisoblanadi.  Aksiyadorlik  jamiyatlarini  boshqarishning  mazkur 

modeli  uch  bo‘g‘inli  bo‘lib,  o‘z  tarkibiga  aksiyadorlar  umumiy  yigMlishini,  Kuzatuv 

kengashi  va  boshqaruvni  oladi.  Bu  model  Fransiyadagi  ayrim  kompaniyalarda  va 

Belgiyada  amal  qiladi.  Markaziy  va  Sharqiy  Yevropaning  aksariyat  mamlakatlarida 

korporativ boshqamv tizimini barpo etishda ham shu modeldan  foydalanilgan.

Korporativ  boshqaruvning  nemischa  modeli  qo'llaniladigan  mamlakatlarda 

ma  lum  darajadagi  kontsentratsiya  kuzatiladi.  Yirik  nemis  kompaniyalarida  beshta

371

---

yirik  kompaniyalar  hissasiga  ulaming  har  biri  aksiyalarining  40  foizdan  orliqrog‘i 

to'g'ri  keladi.  Bu  esa  ingliz  firmalari  mol-mulki  konsentratsiyasi  darajasidan  2 

baravar  va  Shimoliy  Amerika  kompaniyalari  mol-mulki  konsentratsiyasi  darajasidan 

60  foizga  yuqoridir.  Germaniyada  aksiyadorlik  kompaniyalarining  71  foizidan 

ko'prog'ida  mulkdor  aksiyalaming  50  foizini  nazorat  qiladi.  35  foiz  aksiyadorlik 

kompaniyalarida esa aksiyalaming to'liq  100  foizi  bitta mulkdorga tegishli.

Germaniyada vakka  tartibdagi  investorlar — jismoniy  shaxslar hissasiga  17  foiz 

aksiyalar to'g'ri  keladi.  korporativ  investorlar esa nemis  kompaniyalari  aksiyalarining 

64  foizini  nazorat  qiladi  (22  foizi  moliyaviy  institutlar,  jumladan  banklar.  sug'urta 

kompaniyalari, pensiya fondlari va boshqalar;  42  foizi nomoliyaviy  kompaniyalar).

Bundan  tashqari,  Germaniva  korporatsiyalari  kapitali  tuzilmasida  xorijiv 

investorlaming  (14  foiz)  va  davlatning  (5  foiz)  hissasi  katta.  Bu  ko‘rsatkich  Buyuk 

Britaniyaning tegishli  ko'rsatkichidan 2 baravar vuqori.

Germaniyada  AQSHdan  farqli  o‘laroq  birorta  korporatsiya  aksiyadorlik 

kapitalining  katta  qismi  boshqa  korporatsiyalarga  tegishli  bo'ladi.  va'ni  aksivalarga 

qarama-qarshi egalik qilish tizimi  mavjud.

Nemis sug'urta kompaniyalari  uchun  sotib olinayotgan aksiyalar paketi  miqdori 

va aksivalarga qarama-qarshi  egalik  qilish  imkoniyatlari bo‘yicha cheklovlar yo'q.  Bu 

esa ularga korporativ aksiyalaming yirik paketini to‘plash imkoniyatini  beradi.

Yakka  tartibdagi  investorlar  qo'lida  so'rovchiga  sertifikat  shaklidagi 

aksiyalaming  20  foizidan  kamrog‘i  to'plangan.  Germaniyaning  aksiyadorlik  kapitali 

yuqori  darajadagi konsentartsiyaga ega

Bu  korporatsiya  faoliyatini  nazorat  qilishdan  va  fond  bozori  xizmatlaridan 

kamroq foydalanishdan manfaatdorlikning yuqori darajasidan dalolat beradi.

Germaniyada  direktorlar  kengashiga  raislik  qilish  huquqi,  ko‘pincha.  banklar 

va  sug‘urta  kompaniyalariga  beriladi.  Eng  katta  aksiyalar  paketlari  egalarining 

manfaatlarini  tijorat  banklari  va  sug'urta  kompaniyalari  himoya  qiladi.  Sug'urta 

kompaniyalari 

aksiyadorlaming 

umumiy 

yig'ilishda 

ishonchnoma 

asosida 

aksiyadorlar nomidan ishtirok etadi.

Bunda sug'urta kompaniyalari aksiyadorlaming umumiy yig'ilishi kun tartibiga 

kiritiladigan  masalalar.  shuningdek,  u  yoki  bu  masalalar  bo'yicha ovoz  berish  tartibi 

haqida oldindan xabar beradilar.

Shunday  qilib,  Germaniyada  korporatsiyalar  ustidan  bank  va  sug'urta 

kompaniyalari  nazorati  o'matilgan.  Korporativ  boshqaruvning  nemis  modeliga  xos 

xususiyatlardan  yana biri  korporativ  qimmatli  qog'ozlar  bozorining  AQSH  va  Buyuk 

britanivaga nisbatan yaxshi rivojlanmaganligi  bilan izohlanadi.

372

---

Bu  birinchidan.  vaqin  yillargacha  amalda  bo'lgan  bankdan  tashqari 

moliyalashtirishga nisbatan  cheklovlar bilan.  ikkinchidan  bitta qarzdorga ssuda berish 

bo'vicha banklarga katta limitlar berilganligi  bilan  belgilanadi.

AQSHda  banklar  bitta  qarzdorga  o 'z  kapitalining  15  foizidan  ortadigan 

miqdorda  ssuda  berolmaydi.  Germaniyada  esa  bu  limit  50  foizni  tashkil  ctadi.  Bu 

tizim  mayda  aksivadorlarga  nisbatan  qaysidir  ma’noda  ziddiyatlidir:  bir  tomondan. 

aksivadorlar  takliflar  kiritishi  mumkin  bo'lsa.  ikkinchi  tomondan,  korporatsiyalar 

ovoz  berish  huquqiga  cheklovlar  o'matishlari  mumkin.  Nemischa  moliyaviy  hisobot 

tizimining  asosiy  farq  qiluvchi  tomoni  shundaki,  nemis  korporatsiyalariga 

taqsimlanmagan  foydaning katta qismini  o’z ixtiyorida qoldirish  huquqi berilgan.

Korporativ  boshqaruvning  nemis  modeli  ijtimoiy  o ‘zaro  ta'sir  tamoyilining 

amal  qilishi  bilan  farqlanadi.  Ushbu  tamovil  korporativ  munosabatlar  barcha 

ishtirokchilarining  manfaatlarini  o'zaro  moslashtirishga  qaratilgan.  Shuningdek, 

ushbu  model  barcha taraflami  uzoq muddatli  maqsadlarga bo'ysundiradi.  korporatsiya 

barqarorligini  va  korporatsiyalar  o'rtasidagi  aloqalaming  barqarorligini  ta’minlaydi. 

Gcrinaniya  modelining  asosiy  kamchiligi  shundaki.  nemis  kompaniyalari  yetarlicha 

moslashuvchan  emas,  tavakkalchilikdan  qochadi,  rivojlanish  uchun  muhirn  bo‘lgan 

ayrim  qarorlami  tezkorlik bilan  qabul  qila olmaydi.

So‘ngi  yillarda  raqobat  nemis  korporatsiyalarini  xalqaro  moliya  bozorlariga 

ko'proq  murojaat  qilishga  majbur  etayapti.  Bu  esa.  o ‘z  navbatida,  korporativ 

boshqaruvning  nemis  modelini  o'zgarishiga  sabab  bo'layapti.  Xususan.  bu  holat 

milliy xususivatlardan chekinishga, ya’ni moliyaviy qonunchilik standartlarini xalqaro 

investorlar talablariga moslashtirish zaruratini keltirib chiqarmoqda.

Korporativ  boshqaruvning  yapon  modeli  ikkinchi  jahon  urushi  davrida 

amerikalik  mutaxassislar  tazyiqi  ostida  shakllangan.  Ingliz-amerika  modelida  u 

yagona  kollegial  boshqaruv  organi  -   Direktorlar  kengashini  tuzishni  nazarda  tutgan 

bo'lib.  uning  tarkibiga  to'liq  ijrochi  direktorlar  kiradi.  Yapon  modelining  boshqa  bir 

xususiyati,  nemis  modelida  boigani  kabi,  o'zaro  ish  faoliyatlari  bilan  bog'langan 

kompaniyalar aksiyalariga qai'ama-qarshi egalik qilish tamoyiliga asoslangan.

Aksiyalarga  qarama-qarshi  egalik  qilish  “Keyretsu”  tadbirkorlik  guruhlariga 

bir-birining  faoliyatini  nazorat  qilish  imkoniyatini  beradi  va  o'zaro  bog'langan 

kompaniyalar o'rtasida vaqin hamkorlikni  ta'minlaydi.

Shunday  qilib,  korporativ  boshqaruvning  xalqaro  modellari  bir-birini  inkor 

etmaydi.  Boshqaruv  organlari  va  ular  faoliyatini  tashkil  etishning  turli  modellariga 

baho  berilganda,  har  bir  model  kuchli  va  zaif  tomonlariga  ega  ekanligi  ma'lum 

bo'ladi.  Sug'urta  kompaniyalari  korporativ  boshqaruv  modelini  qabul  qilishda 

ko'proq nemis-yapon standartlariga afzallik berishlari mumkin.

Korporativ  boshqaruv  boshqarish  obyekti  sifatida  o 'z  xususiyatlariga  ega 

hisoblanib,  boshqaruv  aksivadorlaming  fovdasini  ko'zlagan  holda  amalga  oshiriladi 

va korporatsiyalaming rivojlanishini ta’minlash,  aksivadorlaming huquqlarini  hisobga 

olish,  korporatsiya  strategiyasiga  asoslangan  holda  aksivadorlaming  o'zaro 

munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan buladi.

373

---

30.1-rasm.