E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

M adaniy  tnqilob 
м 
*•  .
__________  
_______ I  m eros qolgan  m adam y qoloqhkm   tugatish,  sotsia-
listik  ziyolilam i  shakllantirish,  m adaniyatni  partiya  siyosatiga  b o ‘ysundirish 
va jam iyatda yagona  m afkura —  kom m unistik  m afkura hukm ronligini  qaro r 
toptirishdan  iborat  b o id i.
Bolsheviklar yangi sotsialistik m adaniyat asosini marksistik m afkura tashkil 
etadi,  deb  hisoblardilar.  B inobarin,  sotsialistik  m adaniyat  p roletariatning 
( is h c h ila rn in g )  sin fiy   k u ra sh i  v a z ifa la rig a   x izm at  q ilish i  z a ru r  ed i. 
Bolsheviklarning  m adaniyat  sohasidagi  siyosatiga  ziyolilar  qarshi  turdilar. 
U lar aholining  2,2  foizini  tashkil  etardi.  1917-yilda  ziyolilarning  10  foizdan 
k a m ro g i  bolsheviklar  partiyasi,  bir  qism i  k ad e tla r  va  liberal  sotsialistlar 
partiyalari  safida  b o is a ,  asosiy  qismi  esa  b e ta ra f  pozitsiyada  turdi.  Sovet 
davlati  o ‘zining jazo   organi  B FK   —  (B utunrossiya  favqulodda  komissiyasi) 
1922 -y ild an   D S B   (D a v la t  siyosiy  b o s h q a rm a s i),  1 9 23 -y ildan   B D SB
31

---

(Birlashgan  D avlat  siyosiy  boshqarm asi)  yordam ida  ziyolilarni  t a ’qib  etish 
siyosatini  yuritdi.
N E Pga  o ‘tish  ziyolilarning  bir  qismi  sovetlar  tarafiga  o ‘tishiga  sabab 
b o ‘ldi.  Ziyolilarning  bir  guruhi  Rossiyaning  iqtisodiy  va  m adaniy jih atd an  
qayta uyg‘onishi  u ch u n   Sovet  hokim iyati  bilan  ham korlik  qilishni  afzal  deb 
bilganlar.  Ayni  paytda,  m arksistik  m afkuraga  tarafdor  b o ‘lm agan  ziyolilar 
egallab  turgan  vazifalaridan  ozod  etilgan.
1922-yilda  alo h id a  sen z u ra  organi  —  G lavlit  tashkil  etildi.  U ning 
ruxsatisiz gazeta,  ju rnal  chiqarish  va  kitoblar  chop  etish  m um kin  em as  edi.
B olsheviklar  partiy asi  h o k im iy a t  tep asid a  m u stah k am lan ib   olgach, 
sotsialistik  ziyolilarni  shakllantirish  siyosatini  yurita  boshladi.  Bu  ziyolilar 
yangi  tuzum ga  sadoqat  bilan  xizm at  qilishga  d a ’vat  etildi.  1927-yilga  kelib 
m am lakatda  148 ta  institut va universitet ishlay boshladi  (1917-yilda ulam ing 
soni  95  ta  b o ‘lgan).
M afkura kadrlarini  tayyorlash  uchun  1918-yilda  kom m unistik universitet;
1921-yilda  esa  K.  M arks  va  F.  Engels  instituti,  Qizil  professorlar  instituti, 
Sharq  m ehnatkashlarining  kom m unistik universiteti;  1923-yilda V.  I.  Lenin 
instituti  ochildi.
M adaniy   inqilob  siyosatida  u m u m ta ’lim   m ak tab larin i  qay ta  qurish 
masalasi  alohida  e ’tib orda  turdi.  0 ‘quv  dasturlari  va  darsliklari,  o ‘tm ish  va 
hozirgi  tarix sinfiylik va partiyaviylik nuqtayi  nazaridan  qayta ko‘rib chiqildi. 
M adaniy inqilob natijasida, bolsheviklar so‘zi bilan aytganda,  «shaklan milliy, 
m azm unan  sotsialistik»  adabiyot  shakllantirildi.
Ijodkorlar  «sotsialistik  realizm»  ruhida  asar bitishlari  z a m r  edi.  Bunday 
a sa rla ro ‘zining inqilobiy m hi,  asar qahram oni  mafkurasini tubdan  o ‘zgartirib 
borish  ham da  m ehnatkashlarni  sotsialistik  ruhda  tarbiyalashga xizm at  qilish 
kabi  xususiyatlari  bilan  ajralib  turishi  lozim   edi.
Milliy  adabiyotlarda  p roletar  internatsionalizm i  g ‘oyalari  ustun  turishi 
zarur  edi.  M illiy  o ‘ziga  xoslikni  saqlashga  urin g an   ijo dk orlar  q atag ‘on 
qilindilar.  C h u n o n c h i,  0 ‘zbekistonda  A bdulla  Q odiriy,  U sm o n  N osir, 
A bdulham id  C h o ‘lpon,  M u n a w a r  Qori  A bdurashidxonov  va  boshqalar qatl 
etildi.
Bolsheviklar partiyasi tarixi b o ‘yicha o ‘quv darsligi va q o ila n m a la ri o ‘ziga 
xos «yo‘lchi yulduz» vazifasini o ‘tay boshladi.  Tabiiy,  aniq va texnika fanlarini 
ham   im koni  boricha  kom m unistik  m afkuraga  xizm at  qildirishga  harakat 
qilindi.
Sovet  davlati  30-yillarning  oxiriga  kelib  xalq  x o ‘jaligi  uchun  o ‘zining 
sof m utaxassislarini  kerakli  m iqdorda tayyorlashga muvafifaq b o i d i  va  1930- 
yilda  um um iy  m ajburiy  b o sh la n g ic h   ta i im   joriy  etildi.  1932-yilda  8—11 
yoshli  bolalarning  98  foizi  m aktablarga  qatnay  boshladi.  1934-yilda  esa  10 
yillik ta iim  joriy etildi.  1939-yilga kelib,  SSSR aholisining 81,2 foizi savodli 
edi.
32

---

Bolsheviklar  partiyasi  ornrna  o ‘rtasida  ateistik  targ‘ibot  ishini  z o ‘r  kuch 
bilan olib bordi.  C herkov va m asjidlar m ol-m ulkdan m ahrum   etildi.  D inning 
jam iyat hayotidagi  ijobiy o ‘rni butunlay inkor etildi ham da din va dindorlarga 
qarshi  kurash  avj  oldirildi.  K o‘plab  din  arboblari  qatag‘on  qilindi.
Sovet jam iyatining h ar bir a ’zosi m afkuralashtirilgan biro r-b ir tashkilotga 
jalb  etilgan  edi.  M asalan,  eng  ishonchli  kishilar  kom partiya  safiga  (2  m ln 
kishi),  ongli  yoshlar  kom som olga  (9  m ln  kishi),  bolalar  —  p io n er  tash- 
kilotiga,  ishchi  va  xizm atchilar  kasaba  uyushm alariga  (22,5  m ln  kishi), 
adabiy  va  badiiy  ijodkorlar  uyushm alariga  birlashtirilgan  edi.  U la r  sovet 
davlatining navbatdagi har qanday vazifalariga safarbar etilishga tayyor edilar.
Xulosa  qilib  aytganda,  30-yillar oxiriga  kelib jam iyatda  yagona  m afkura
—  m arksizm -leninizm   (kom m unistik)  m afkurasining to ‘la hukm ronligi qaror 
toptirildi.  Boshqa  barcha  m afkuralar  to ‘la  inkor  etildi.
1921 -yilda  sovet  davlati  o ‘zining  jan u b iy   q o ‘sh- 
nilari  —  Turkiya,  Eron  va  Afg‘o niston  bilan  dip- 
lom atik  m unosabatlar  o ‘rnatishga  erishdi.  1922- 
yilda  G erm aniy a  am alda  sovet  davlatini  tan   oldi 
va  ikki  davlat  o ‘rtasida  savdo-iqtisodiy  aloqalar  rivojlana  boshladi.
1924-yilda  Buyuk  Britaniya  Sovet  davlatini  tan  oldi.  Buyuk  davlatlar- 
dan  faqat  A Q SH   qizil  im periyani  tan  olishni  paysalga  sola  boshladi.  Sovet 
d av lati  o ‘z  ta sh q i  siy o sa tin in g   stra te g ik   y o ‘n a lish in i  b e lg ila sh d a   o ‘z 
xavfsizligiga  sobiq  A ntanta  davlatlari  tahdid  solishi  m um kinligini  hisobga 
oldi  va  shuning  u ch u n   ham   u  g‘arb  davlatlari,  birinchi  navbatda,  Buyuk 
Britaniya  va  Fransiya  siyosatini  diqqat  bilan  kuzatib  bordi.  Ayni  paytda 
g ‘arb  davlatlari  o ‘rtasida  im zolangan  Lokarno  shartnom asiga  qarshi  chiqdi. 
L okarno  shartnom asi  Buyuk  Britaniya,  F ransiya,  Italiya,  Belgiya,  C hexos- 
lovakiya  va  Polsha  o ‘rtasida  im zolangan  va  G erm aniyani  M illatlar  Ligasiga 
qabul  qilishga  kelishilgan  edi.  1925— 1927-yillarda  Sovet  hukum ati  T ur- 
kiya,  Litva,  Eron va Afg‘oniston bilan betaraflik va bir-biriga hujum  qilmaslik 
haqida  shartnom alarni  im zolashga  muvaffaq  b o ‘ldi.
1928-yilda  buyuk  davlatlar  o ‘rtasida  «Siyosatda  urushdan  voz  kechish 
va  barcha  kelishm ovchilik  ham da  nizolarni  tin ch   vositalar  yordam ida  hal 
etish  to ‘g‘risida»  sh artn o m a  im zolandi.  Sovet  hukum atining  q a t’iy  talabi 
bilan  g‘arb  davlatlari  shartnom ani  uning  h am   im zolashiga  rozilik  berishga 
m ajbur  b o ‘ldilar.  1932-yilda  Sovet  davlati  F inlandiya,  Estoniya,  Polsha  va 
Fransiya  bilan  o ‘zaro  hujum   qilm aslik  to ‘g ‘risida  sh artno m a  im zolanishiga 
m uvaffaq  b o id i.
1931-yilda  Uzoq  S harqda Yaponiya  harbiy harakatlarni  boshlab yubordi. 
1933-yilda  G erm aniyada  fashizm ning  hokim iyat  tepasiga  kelishi  xalqaro 
ahvolga  salbiy  ta ’sir  k o ‘rsatdi.
E n d i,  Sovet  dav lati  G e rm a n iy a   va  Y ap o n iy a  b ilan   m u n o sab atlarn i 
ehtiyotkorlik,  ehtiroslarga  berilm aslik  tam oyili  asosida  qurish  lozim ,  deb 
hisoblardi.