E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

Vashington
konferensiyasi
AQSH  Kongressining yuqori  palatasi  (Senat) Versal 
sh artn o m asid a  A Q S H ning   m an faatlari  hisobga 
o lin m a g a n ,  d e g a n   vaj  b ila n   b u   s h a r tn o m a n i 
ratifikatsiya qilm adi.
Jahon  urushidan  qudratli  b o ‘lib  chiqqan  A Q SH   Osiyo  —  T inch   okean 
m intaqasida  yangi  tartiblar  o ‘rnatilishidan  eng  ko‘p  darajada  m anfaatdor 
d a v la t  e d i.  T a b iiy k i,  o ‘rn a tila d ig a n   bu  y an g i  ta r t i b l a r   A Q S H n in g  
m anfaatlarig a  t o ‘la  m os  kelishi  shart  edi.  C h u n k i  yer  k u rrasin in g   bu 
m intaqasidagi  davlatlararo  m u n o sab atlar  B uyuk  B ritaniya  va  Y aponiya 
o ‘rtasida  1902-yilda  im zolangan  shartnom aga  asoslanib  kelm oqda  edi.  Bi- 
rinchi  ja h o n   urushi  yillarida  qudratli  harbiy-dengiz  floti  yarata  olgan  va 
flotning katta qism ini T inch okeanga joylashtirgan A Q SH ni bu holat  m utlaqo 
qoniqtirm as  edi.
Endi,  AQSH  bu  qudratli  floti  yordam ida  ushbu  m intaqaning  yetakchi 
davlati  b o ‘lib  olish n i  astoydil  xohlar  edi.  Buyuk  B ritaniya  —Y aponiya 
mavqeiga  shu  yo ‘l  bilangina  putur  yetkazishi  va  ularning  ittifoqini  yo ‘qqa 
chiqarishi  m um kin  edi.  Shu  niyatni  ro ‘yobga  chiqarish  m aqsadida  AQSH 
yangi  konferensiya  chaqirilishiga  erishdi.
Bu konferensiya V ashington shahrida  1921-yilning  12-noyabridan  1922- 
yilning  6-fevraligacha  ish  olib  bordi.  K onferensiya  ishida  T in ch   ok ean  
havzasida  shakllantiriladigan  yangi  ta rtib la r  bevosita  o ‘z  m an faatlarig a 
daxldor  b o ‘lgan  9  davlat  (A Q SH ,  Buyuk  B ritaniya,  Y aponiya,  F ransiya, 
Italiya,  Belgiya,  G o llan d iy a,  P ortugaliya  va  X itoy)  vakillari  qatnashdi. 
Sovet  R ossiyasi  bu  k o n fe ren siy ag a  h am   ta k lif  e tilm a d i.  V a sh in g to n  
konferensiyasida  3  ta  m uhim   sh artn o m a  im zolandi.  U lam in g   birinchisi
1921-yil  13-dekabrda  im zolangan  «To‘rtlar  shartnom asi»  (A Q SH ,  Buyuk 
Britaniya,  F ransiya  va  Y aponiya)  edi.  Bu  sh artn o m a  T in c h   okeandagi 
qaram  orollar va  m ulklar xavfsizligining kafolati  ham da bu joylarga nisbatan 
m anfaatlarni  birgalikda  him oya  qilish  m asalasiga  oid  edi.  1922-yilning  6- 
fevralida  «B eshlar  shartn o m asi»   (A Q S H ,  B uyuk  B ritan iy a,  Y aponiya, 
F ransiya  va  Italiya)  deb  nom langan  sh artn o m a  im zolangan.  Bu  sh artn o - 
m a  xalqaro  m u n o sab atlar tarixida  q urollanishni  cheklovchi b irin ch i sh art- 
nom a  edi.
Shartnom a  b o ‘yicha  AQSH  va  Buyuk  Britaniya  harbiy-dengiz  flotining 
um um iy  suv  sig‘im i  525  m ing,  Y aponiya  flotiniki  315  m ing,  Fransiya  va 
Italiya  flotlariniki  (h a r  biriniki)  175  m ing  to n n ad an   oshm asligi  kerak  edi. 
B undan  tashqari,  to m o n la r  suv  sig‘imi  35000  to n n ad an   ortiq  b o ‘lgan  kem a 
qurm aslik  yoki  sotib  olm aslik  m ajburiyatini  oldilar.  S hunday  qilib,  AQSH 
o‘zining dengizdagi asosiy raqibi  Buyuk  Britaniyaning dunyoning eng qudratli 
harbiy-dengiz  floti  m iqdoriga  ega  b o ‘lish  m aqsadini  y o ‘qqa  chiqarishga 
erisha  oldi.
Ayni paytda, bu shartnom a suv osti  floti xususida hech qanday cheklashni 
belgilam adi.  Bu  shartn om a  m atnida  Y aponiya  A Q SH   va  Buyuk  Britaniya-
13

---

ning  Y aponiya  sohillariga  5  m ing  km   dan  yaqin  m asofada  harbiy  dengiz 
qarorgohi  qurm aslik  m ajburiyatini  qayd  eta oldi.
6-fevral  kuni  uchinchi  shartnom a  —  «To‘qqizlar  shartnom asi»  —  im - 
zolandi.  Bu  sh a rtn o m a   Xitoyga  oid  edi.  MaMumki,  X itoy  ham   Versal 
shartnom asini  im zolam agan.  Buning  sababi  —  G erm aniyaning  Xitoydagi 
m ustam lakalari  Xitoyga  qaytarib  berilm ay,  Yaponiyaga  berib  yuborilganligi 
edi.  G erm aniya  m ustam lakalarining  Yaponiyaga  o ‘tishi  va  uning  yanada 
qudratli  davlatga  aylanishi  A Q SH ni  xavotirga  solm ay  qolm adi.  S huning 
uch u n   V ashington  konferensiyasida  A Q S H   bu  m u stam lak alar  X itoyga 
qaytarib  berilishiga  erishdi.
B undan tashqari,  «To‘qqizlar shartnom asi» Xitoy suvereniteti va hududiy 
yaxlitligi tan  olinishini e ’lon qildi ham da bu 9 davlat Xitoyni ta ’sir doiralariga 
b o ‘lib  olishga  intilm aslik  m ajburiyatini  oldilar.  Ayni  paytda  sh artno m ada 
Xitoy  bilan  m unosabat  o ‘rnatishda  ochiq  eshiklar  va  teng  im koniyatlar 
tam oyili  barcha  davlatlar  uchun  barob ar  ekanligi  ta ’kidlandi.  C hunki  bu 
tam oyillar  AQSH  uchun  ham   Xitoy  eshiklarini  o ch ar  va  kelgusida  u  yerda 
o ‘z  raqiblarini  siqib  chiqarish  im koniyatini  tu g ‘dirar  edi.  V ashington  k on- 
ferensiyasi qarorlari Versal shartnom asiga q o ‘shim cha sifatida Osiyo — Tinch 
okean  m intaqasidagi  kuchlarning  yangi  nisbati  uch un  asos  b o id i  va  Versal
—  V ashington  tizim ini  nihoyasiga  yetkazdi.
Versal  —  V ashington  tizim i  u ru sh d an   keyingi 
keskinlikni yum shatishga m a iu m  darajada xizm at 
qildi.  U ning  bu  xizm ati  xalqlarning  o ‘z  taqdirini 
o ‘zi  belgilashi  huquqining  ham da  urushga  nizoli 
m asalalami  hal etish vositasi sifatida qaram aslik tam oyillarining tan olinishida 
o ‘z  ifodasini  topdi.
B undan  tashqari,  M illatlar  Ittifoqining  tuzilishi  ham da  q ato r  Yevropa 
davlatlari mustaqilligining tan olinishi katta ahamiyatga m olik tarixiy voqealar 
edi.  B iroq  Versal  —  V ashington  tizim i  m u stah k am   tin ch lik n in g   q aro r 
topishiga  asos  b o i a   olm adi.  X o‘sh,  nega?
B i r i n c h i d a n ,  
A ntanta  davlatlari  urushdan  keyingi  qayta  qurishlarning 
barcha o g irlik la rin i yengilgan  davlatlar hisobidan  hal etishga urindilar.  U lar 
yengilgan  davlatlar xalqlarining  um sh  chiqarishda  aybdor b o ‘lgan  hukm ron 
sulolalari  va  hukum atlarini  ag‘darib  tashlaganliklarini  inobatga  olm adilar.
B ular,  o ‘z  n av b a tid a ,  yengilgan  d av latlar  fu q aro lari  o n g id a  m illiy 
x o ‘rlanish  tuyg‘usini  q o ‘zg‘atdi.  Bu  esa  shovinizm   va  milliy  m ustaqillik 
g ‘oyalarining  keng  ildiz  otishiga  y o i  ochdi.
I k k i n c h i d a n ,  
xalqlarning  o ‘z  taqdirini  o ‘zi  belgilashi  qoidasidan  kelib 
chiqib,  milliy  davlatlar  tuzishda  tuzatib  b o im a s   suiiste’m olliklarga  y o i  
q o ‘yildi.  Yangi davlatlar chegaralari shunday belgilandiki,  natijada  19  m ln ga 
yaqin  kishi  o ‘zi  m ansub  b o ig a n   m illat  nom i  bilan  atalgan  davlat  fuqarosi 
b o ‘la olm ay qoldi.  U larb o sh q a davlatlarda «milliy kam  sonli xalqlar»  atam asi 
ostida  yashay  boshladilar.  Binobarin,  bu  19  m ln  ga  yaqin  kishining  mavjud 
ahvoldan  noroziligi  tinchlikka  tahdid  solm ay  qolm as  edi.