Aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

ray suluv Xumor qizini»
  tarzida  ifoda  bor.  Nima  uchun 
shirvonliklar  dini  yoki  boshqa  bir  dinga  emas,  aynan 
«Qoraxonning diniga»
  tarzida  urg‘u  berilayotganligiga 
e’tibor qiling.
«RAVSHAN»  DOSTONI  HAQIDA
«Doston»  so‘zi  adabiy  atama  sifatida  xalq  og‘zaki  ijo-
di  va  yozma  adabiyotdagi  yirik  hajmli  asarlarni  anglatadi. 
Xalq dostonlarini do‘mbira yordamida ijro etuvchi, kuylov-
chi  san’atkor  o‘zbeklarda  «shoir»  yoki  «baxshi»  deb  atal-
gan.  Xorazmda  dostonlar  tor  jo‘rligida  aytiladi  va  bu  xil 
aytuvchilar «xalfa» deb yuritiladi.
Baxshi  va  xalfalarning  badiiy  bisotida  turli  yo‘nalish-
larda  yaratilgan  dostonlar  bor.  Ularning  ilk  bor  qachon 
va  kim  tomonidan  aytilganligini  aniqlash  deyarli  mumkin 
emas.  Baxshilar  repertuaridagi  asarlarning  katta  qismini 
ishqiy-sarguzasht  dostonlar  tashkil  etadi.  Bunday  doston-
lar  mazmuni  asosan  sevgi  mojarolaridan  iborat.  Ulardagi 
sevgi  mojarolari  qo‘rqinchli  sarguzashtlar,  ertaklardagidek 

---

163
xayoliy hodisalar hayotiy-real voqealar bilan aralash tasvir-
lanadi. 
Bunday  dostonlardagi  voqealar  tizmasi  (sujet)  bir-bi-
riga  ancha  o‘xshashdir.  Qahramon  ko‘pincha  afsonaviy 
go‘zalni  tushida  yoxu d  suratini  uzuk  yoki  oynada  ko‘rib 
qolib,  g‘oyibona  oshiq  bo‘ladi.  So‘ng  uni  izlab  xatarli  sa-
farga  otlanadi,  sermashaqqat  va  tahlikali  sarguzashtlarni, 
ajoyib-g‘aroyib  voqealarni  boshidan  kechiradi,  turli  dush-
man  kuchlar  bilan  to‘qnashadi,  qahramonlik  ko‘rsatadi. 
Barcha  qiyinchiliklarni  yengib,  maqsadiga  erishadi. 
Dostonlarimizning  asosiy  qismi  ishqiy  sarguzashtlarga 
bag‘ishlanganligi  o‘zbek  xalqi  juda  qadim  zamonlardan 
buyon chin insoniy muhabbatni qadrlaganini ko‘rsatadi.
Dostonlar  orasida  «Go‘ro‘g‘li»  turkumi  alohida  o‘rin 
tutadi.  Bu  turkum  dostonlar  turkman,  qozoq,  qoraqalpoq, 
tatar,  turk,  ozarbayjon,  tojik,  arman,  gurji  xalqlari  orasida 
ham  mashhur.  O‘zbeklar  orasida  tarqalgan  «Go‘ro‘g‘li» 
dostonlarining o‘zi yuztadan oshadi.
«Ravshan»  badiiy  jihatdan  g‘oyat  pishiq  ishqiy-sargu-
zasht  dostondir.  Asar  folklorchi  olim  Hodi  Zarif  (1905–
1972)  tomonidan  birinchi  marta  1928-yilda  Ergash  Ju-
manbulbul  o‘g‘li  (1868–1937)  og‘zidan  yozib  olingan  va 
1941-yilda nashr ettiri lgan. Ergash shoir «Ravshan»ni otasi 
Jumanbulbuldan, u esa ustozi Kichik Bo‘rondan o‘rgangan. 
«Ravshan»  asarida  otashin  va  samimiy  muhabbat  kuy-
lanib,  islomiy  e’tiqod  yo‘lida  sobit  tura  oladigan  iymonli 
kishilar madh qilinadi, ezgulik, mardlik va botirlik ulug‘la-
nadi, zulm va zo‘ravonlik, adolatsizlik qoralanadi.
Zulxumorni qo‘lga kiritish niyatida olis yo‘lga yakka o‘zi 
chiqqan  Ravshan  yoshligi,  soddaligi  tufayli  oson gina  ban-
di  etilib,  zindonga  tashlanadi.  Ammo  u  qo‘rqoqlik  qilmay-
di.  Yigitlik  sha’niga  dog‘  tushirmaslikka  intiladi.  Qoraxon 
a’yonlarining  dinini  o‘zgartirish  haqidagi  taklifi ni  rad  etib, 
o‘z  e’tiqodidan,  dinidan  kechmasligini  aytadi.  Muhabbat 
uchun  chekilgan  iztirob,  iymon  yo‘lidagi  azobga  aylanadi. 

---

164
Chin  muhabbat  egasi  bo‘lgan  botir  yigit  o‘limdan  hayiq-
maydi. Dostonda Ravshanning  g‘o‘rligi, tajribasizligi tufayli 
xatolar qilishi, aldanishi haqqoniy ko‘rsatiladi.
Hasanxon  –  Go‘ro‘g‘lining  tarbiyasini  olgan  dong-
dor  polvon.  Zulxumor  mayna  orqali  yo‘llagan  maktubni 
olgan  Hasanxon  G‘irotda  uch  oylik  yo‘lni  yigirma  kunda 
bosib  o‘tadi.  Dostonda  shu  o‘rinlar  nihoyatda  hayajonli, 
ta’sirchan va go‘zal ifodalangan. 
Doston  –  she’riy  san’atlarga,  badiiy  tasvir  vositala-
riga  juda  boy.  Zulxumorning  qiyofasi,  fe’l-atvori,  tabiat 
manzara lari  yuksak  mahorat  bilan  chizilgan.  Zulxumor-
ning bog‘i tasvirini o‘qisangiz, ulkan e’tibor ila parvarish-
langan,  shohona  ko‘shk  va  qasrli  so‘lim  maskan,  jannat-
day  bir  oromjoy  ko‘z  o‘ngingizda  namoyon  bo‘ladi.  Yoki 
Shirvon bozorining 145 misralik tasvirini olaylik. Dostonda 
sershovqin, to‘s-to‘polon Sharq bozorining o‘ta tabiiy, jozi-
bador tasviri berilgan.
«Rav shan» dostoni qofi yali nasr (saj)ning go‘zal namu-
nasidir. Deyarli har bir nasriy parcha – qofi yali. Dostonning 
vazni  ham  o‘ziga  xos.  She’riy  qismi  asosan  yetti,  sakkiz 
va o‘n bir bo‘g‘inli barmoq vaznida. Baxshi qahramonning 
ruhiy  holati,  his-hayajoni,  voqea  rivojining  sur’atiga  mos 
tasvir yo‘sinini topadi. Sakkiz bo‘g‘inli vazn urush va jan-
govarlik holatiga juda mos keladi:
Keling, kallar, keching jondan,
Umiding bo‘lsa maydondan.
Siz bir yondan, men bir yondan,
Ot qo‘y g‘animning ustiga.
Asarda  tasvir  etilayotgan  voqea  yo  harakat  sur’ati  tez-
lashgan holatlarda esa yetti bo‘g‘inli she’rlardan foydalani-
ladi:
Qush uchmagan cho‘llardan,
So‘na
1
 yuzgan ko‘llardan,
Odami yo‘q yo‘llardan,
1
   
So‘na
 – o‘rdak.

---

165
Dim uchi yo‘q cho‘llardan,
Tomosha qing, mard Hasan
Qistab o‘tib boradi.
Bunday  o‘rinlarda  tinglovchi  o‘zini  go‘yo  asar  qahra-
moni  bilan  yonma-yon  ot  qo‘yib  borayotganday  his  eta-
di.  Shoir  qahramonlar  ruhiy  holatini  chuqur  his  etadi  va 
uni doston tinglovchilariga ham yuqtira biladi. Dostonning 
tili – sodda, rang-barang. Unda adabiy tilimizni boyitishga 
xizmat qiladigan so‘z va atamalar juda ko‘p.
Suyukli  xalq  shoiri  Ergash  Jumanbulbul  o‘g‘lining  ul-
kan  mehnati,  iste’dodi  hamda  dostonni  yozib  olgan  folk-
lorshunos  va  noshirlarning  og‘ir  mehnati  tufayli  avlodlar-
ga  meros  bo‘lib  qolgan  «Ravshan»  dostoni  kitobxonlarni 
mustahkam  islomiy  e’tiqod,  chin  va  pokiza  muhabbat, 
or-nomus,  qahramonlik,  ota  yurt  va  xalqqa  sadoqat  ruhida 
tarbiya laydi.