|
Buxoro amirligining ag’darilishi.
Buxoro amirligida ham ijtimoiy-siyosiy vaziyat Xiva
xonligidagiga o’xshash tarzda kechdi. Amirlik ham Rossiyaga tobe,
vassal
davlat edi. Ichki
siyosatda mustaqil bo’lgan amirning mutlaq hokimiyati hukm surib, bundan oddiy xalq ommasi
behad zulm tortib kelardi. XX asr boshlarida bu yerda ham amirlik tuzumiga qarshi demokratik
harakatlar yuzaga kela bordi. Mamlakatning ilg’or, taraqiyparvar ziyoli yoshlaridan tashkil
topgan Yosh buxoroliklar tashkiloti bu harakatlarga yetakchilik qildilar. O’z saflarida Abduvohid
Burhonov, Fayzulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Muhitdin Mansurov,
Po’latxo’ja Usmonxo’jayev kabi yurt fidoyilarini birlashtirgan Yosh buxoroliklar harakati keng
xalq manfaatlari foydasiga muhim siyosiy o’zgarishlarni ro’yobga chiqarishga intilganlar. Ular
ishlab chiqqan islohotlar loyihasida mamlakatda konstitutsion monarxiya tuzumi o’rnatish,
ijtimoiy-siyosiy erkinliklar joriy qilish, maorif ishini yaxshilash masalalariga alohida urg’u
berilgandi.
Keng xalq ommasi tazyiqi va Yosh buxoroliklar islohiy talablari asosida amir 1917-yil 7-
aprelida ba’zi yon berishlarga borib manifest chiqarishga majbur bo’ladi. Manifestda soliqlarni
tartibga solish, turli ijtimoiy tabaqalar vakillaridan iborat Majlis qilish, maorif, tibbiyot, sud
tizimlarini yaxshilash, ma’muriy boshqarish ishlarini takomillashtirish kabi qator va’dalar
berildi.
Biroq amirlikning mutaassib, hukmron doiralari tish-tirnoqlari bilan bunga qarshilik
ko’rsatdilar. Ular islohot tarafdorlariga nisbatan ochiqdan-ochiq shahar ko’chalarida qirg’in
uyushtirdilar. Ko’plab islohotchilar Buxoroni tark etishga majbur bo’ldilar. Bu gal amir
tarafdorlarining qo’li baland keldi.
Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining o’rnatilishi Buxoro amirligi uchun ham jiddiy
siyosiy vaziyatni vujudga keltirdi. Negaki, sotsialistik inqilob g’oyasini boshqalarga yoyishga
intilgan bolsheviklar chegaradosh Buxoroni o’z mo’ljaliga olgandilar. Xususan 1918-yil martida
“Kolesov voqeasi”
nomi bilan tarixga kirgan qonli voqea bunga aniq misol bo’la oladi.
Turkiston sovet respublikasi hukumati raisi F. I. Kolesov Buxoroga ochiq tazyiq o’tkazib, 1918-
yil 2-martida Kogon temir yo’li yoqalab qizil qo’shinlar interventsiyasini uyushtirdi. Bunga
javoban Buxoro amiri xalqni g’azovotga chorlab, o’z qo’shinlari va g’azabga kelgan aholini
urushga safarbar etdi. Oqibatida Kolesov xuruji sharmandalarcha mag’lub bo’ldi. Bu esa amir va
uning arkoni davlatiga barcha demokratik kuchlardan qonli o’ch olishi uchun bahona bo’ldi.
Ayniqsa Yosh buxoroliklar ayovsiz qirg’in qilindi. Bolsheviklarinipg bu avantyurasi Yosh
buxoroliklar uchun g’oyatda qimmatga tushdi. F.Xo’jayevning guvohlik berishicha, bu qirg’inda
Yosh buxoroliklar, ularning tarafdorlaridan 1,5 ming kishi qurbon bo’ladi.
Biroq shunga qaramay sovet mutasaddilari Buxoroda sun’iy inqilob tayyorlash, buning
uchun Turkistondan panoh topgan ko’p sonli buxorolik muhojirlarni ishga solish, ulardan
ko’plab inqilobchi kuchlar etishtirish va ularni tashkillashtirish harakatida bo’ldilar. 1918-yil-
sentabrida Toshkentda Buxoro muhojirlari tomonidan
Buxoro kompartiyasi
va uning Markaziy
Qo’mitasi tuziladi (uning raisi A. Yoqubov, o’rinbosari M. Qulmuhammedov). 1920-yil
yanvarida Toshkentda F. Xo’jayev boshchiligida “Yosh buxorolik inqilobchilar partiyasining
Turkiston Markaziy byurosi” tashkil etiladi va Turkkomissiya, RSFSR hukumati tomonidan
e’tirof etiladi.
Yosh buxoroliklar partiyasi ishlab chiqqan dasturda tez vaqt ichida despotik tuzumni
tugatish, mamlakatda demokratik respublika tuzish va keng xalq ommasining tub manfaatlarini
ko’zlab ko’plab ijtimoiy-demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish vazifalari bayon etilgan edi.
Yosh buxoroliklar tashabbusi bilan 1920-yil-iyundan Toshkentda chiqa boshlagan
«Uchqun» gazetasida ham ilg’or demokratik g’oyalar ilgari surildi. Buxoro xalqi amirning
hokimi mutlaq tuzumini ag’darib tashlash uchun faol kurashga da’vat etib borildi.
Sovet hokimiyatining asl maqsadi Buxoro amirligini ag’darish edi. Uning rasmiy hujjatlari,
ko’rsatmalarida amirlikka qarshi kurash quyidan, mahalliy kuchlar tomonidan boshlanishi
uqdirilgan edi. Shu bilan birga amirlikni ag’darish uchun zarur harbiy tayyorgarlik ham ko’rildi.
M.Frunze boshliq Turkiston fronti qo’mondonligi tomonidan 1920-yil-iyun o’rtalaridayoq
zamonaviy qurol-aslahalar bilan qurollangan qizil qo’shinlar Buxoro chegaralariga keltirib
qo’yilgan edi. Ayni paytda amirlikni ag’darish uchun M.Frunze, V.Kuybishev, N.To’raqulov,
N.Husainov, F.Xo’jayevlar tarkibida harbiy-inqilobiy byuro tashkil etiladi.
1920-yil 29-avgustda Chorjuyda amir tuzumiga qarshi g’alayon boshlandi va Beshim Sardor
boshchiligidagi kuchlar avvaldan belgilangan kelishuvga binoan darhol sovet hukumatidan
«yordam so’rab» murojaat qiladi. Bu sovet qo’shinlarining Buxoroga qarshi urush harakatlarini
boshlashiga bahona bo’ladi.
Rasmiy ma’lumotlarga ko’ra, sovet qo’shini ixtiyorida shu davrda 10 ming qizil askar, 40 ta
to’p, 230 ga yaqin pulemyot, 10 ta zixrli avtomobil, 5 ta zixrli poyezd va 12 ta samolyot bor edi.
Shuningdek, Turkiston fronti qo’shini bilan birga hujum harakatlarida 5 ming kishiga yaqin
buxorolik “inqilobchi tuzilmalar” ham ishtirok etdilar.
Amir lashkari son jihatidan ko’p bo’lgani bilan (20 mingga yaqin), biroq uning qurollanish
darajasi qizillarga nisbatan ancha zaif holda edi. Hujumga tashlangan sovet qo’shinlari
amirlikning Chorjuy, Qarshi, Kitob, Shahrisabz va boshqa hududlarini egallab, Buxoroga tomon
siljib bordilar. Buxoro va uning aholisi sovetlar hujumi chog’ida mislsiz zarar ko’rdi. Shahar
ko’p bor havodan bombardimon qilindi. Uning ko’plab noyob osori atiqalari, tarixiy obidalari
vayron etildi.
Amir Olimxon 1920-yil 2-sentabrda Buxoroni tark etishga majbur bo’ldi. Poytaxt sovet
qo’shinlari tomonidan egallangach, hokimiyat Muvaqqat Butunbuxoro Inqilobiy qo’mitasi
qo’liga o’tdi. 1920-yil 14-sentabrda BKP MQ va Muvaqqat Butunbuxoro Inqilobiy
qo’mitasining birlashgan majlisi bo’ldi. Majlisda A.Muhitdinov boshchiligida qonun chiqaruvchi
oliy organ - Butunbuxoro Inqilobiy qo’mitasi va Fayzulla Xo’jayev raisligida Xalq Nozirlar
Kengashi (hukumat) tuzildi. O’sha yilning 6-8-oktabr kunlarida I Butunbuxoro qurultoyi bo’lib
o’tdi. Unda
Do'stlaringiz bilan baham: | 
