Elektr energetikasi

2.O„zbekiston birlashgan energetika tizimi. 
O‗zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyin respublika va uning xalqi 
manfaatlariga  muvofiq  keladigan  mustaqil  ijtimoiy  -iqtisodiy  siyosatni  o‗tkazish 
imkoniyati tug‗ildi. Respublikaning tashqi dunyodan bir asrdan ortiq vaqt mobaynida 
ajralib  qolganligiga  barham  berildi.  U  xalqaro  huquqning  teng  huquqli  sub‘yekti 
bo‗ldi. Bu esa jahon mehnat taqsimotida munosib o‗rinni egallashga sharoit yaratdi. 
Shu  bilan  birgalikda  chinakam  iqtisodiy  mustaqillikka  erishish  yo‗lida  bir  qancha 
ob‘yektiv  qiyinchiliklarni  yengib  o‗tish,  Sobiq  Sovet  Ittifoqining  parchalanishi 
natijasida  yakkahokimlik  tizimidan  meros  bo‗lib  qolgan  muammolar  majmuini  hal 
etish  lozim  bo‗ldi.  Energetika  tizimida  ham  bu  borada  ko‗pdan  ko‗p  hal  qilinishi 
lozim  bo‗lgan  muammolar  mavjud  edi.  Jumladan,  respublika  o‗zi  uchun  zarur 
bo‗lgan  elektr  energiyasini  garchi  o‗zida  ishlab  chiqarish  imkoniyatlari  mavjud 
bo‗lsada  bunday  imkoniyatdan  mustamlakachi  sovet  mustabid  tuzumi  tomonidan 
mahrum qilingan edi. Natijada, respublikaning shusiz ham markaz manfaatlariga to‗la 
bo‗ysundirilgan  sanoati  uchun  lozim  bo‗lgan  elektr  energiyasining  aksariyat  qismi 
qo‗shni  mamlakatlardan  olinar  edi.  Bu  esa  respublikaning  iqtisodiy  qaramligini 
yanada kuchaytirar edi. 
Mamlakatimiz  mustaqillikka  erishgach,  ko‗pgina  sabablar  tufayli  mazkur 
muammolarni  darhol,  bir  zumda  hal  qilib  bo‗lmasligi  ravshan  edi.  Buning  uchun 
ancha  uzoq  davr,  aniq  maqsadni  ko‗zlab  fidokorona  mehnat  qilish,  eng  muhimi, 
iqtisodiy  islohotlarning  aniq  -ravshan,  amaliy  dasturiga  ega  bo‗lishi  zarur  bo‗ldi. 
Respublikada  shunday  dastur  bor  edi  va  u  izchillik  bilan  amalda  joriy  qilindi.  10 
Mustaqillik  yillarida  Respublikamizning  Birinchi  Prezidenti  I.  Karimov  tomonidan 
mamlakatni  sifat  jihatdan  yangi  mavqega  o‗tishning  puxta  o‗ylangan  dasturi 
hisoblangan  va  iqtisodiy  rivojlanishning  milliy  tizimi  bo‗lgan  «O‗zbek  modeli» 
ishlab chiqildi. Ushbu modelni tashkil etuvchi 5 ta asosiy qoida O‗zbekiston davlat 

---

 
 
 
 
 
 
qurilishi  va  iqtisodiyotini  isloh  qilish  dasturining  o‗zagini  tashkil  etdi.  Mazkur 
dasturlar asosida iqtisodiyotimizning barcha sohalari qatori energetika sohasida ham 
islohotlar  jadal  sur‘atlarda  amalga  oshirila  boshlandi.  Bu  islohotlarning 
muvaffaqiyati, avvalo, sohaning huquqiy asosini yaratish bilan bog‗liq edi. Islohotlar 
asosan  bosqichma  bosqich  amalga  oshirildi.  Davlat  qurilishi  va  iqtisodiyotni  isloh 
qilish  sohasidagi  asosiy,  g‗oyat  muhim  strategik  qoidalar  O‗zbekiston  Respublikasi 
Birinchi  Prezidenti  tashabbusi  bilan  ishlab  chiqildi  va  uning  farmonlari  bilan 
tasdiqlandi. Ayni  shu  qoidalar va  islohotlarning  asosiy  mazmunini  va ularni  amalga 
oshirishning muhim bosqichlarini o‗zida aks ettirdi. Qabul qilingan muhim qarorlar 
qanday maqsadga qaratilganligi, ularni amalga oshirish mexanizmi farmonlarda ochib 
berildi.  Islohotlarni  jadal  amalga  oshirishda  muhim  ahamiyatga  ega  bo‗lgan  yirik 
muammolarni  muhokama  etish,  zarur  qaror  qabul  qilish  uchun  O‗zbekiston 
Respublikasi  Prezidenti  huzurida  maxsus  iqtisodiy  islohotlar,  tadbirkorlik  va  chet  el 
investitsiyalari  bo‗yicha  Idoralararo  kengash  tuzildi.  Kengash  faoliyatining  asosiy 
vazifalari va yo‗nalishlari ijtimoiy  -iqtisodiy rivojlantirishning yagona strategiyasini 
hamda  bu  strategiyani  ro‗yobga  chiqarishning  amaliy  chora  -  tadbirlarini  ishlab 
chiqishdan  iborat  bo‗ldi.  Kengash  ishtirokida  iqtisodiy  islohotlarning  huquqiy 
negizini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar tayyorlandi. 
Mustaqillik  yillarida  bozor  munosabatlarini  sivilizatsiyalashgan  shaklda  joriy 
etishga  imkon  beradigan  qonunlar  majmui  yaratildi.  Iqtisodiyot  sohasiga  tegishli 
bo‗lgan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan 
100  ga  yaqin  asosiy  qonun  hujjatlari  qabul  qilindi.  Islohotlarning  huquqiy  negizini 
yaratish  bir  qancha  muhim  yo‗nalishlar  bo‗yicha  amalga  oshirildi.  Shunday 
yo‗nalishlardan  biri  -O‗zbekistonning  davlat  mustaqilligi,  iqtisodiy  mustaqilligining 
huquqiy  negizlarini  yaratish,  davlatni  boshqarish  qoidalarini  tartibga  soluvchi 
qonunlarni  qabul  qilish  edi.  Ana  shu  yo‗nalish  doirasida  «O‗zbekiston  Respublikasi 
Davlat  Mustaqilligining  asoslari  to‗g‗risida»gi  qonun  (1991  -yil  31  -avgust),  «Yer 
osti  boyliklari  to‗g‗risida»  gi  (1993)  va  boshqa  tarixiy  ahamiyatga  ega  bo‗lgan 
qonunlar  qabul  qilindi.  Qonunlar  qabul  qilinishi  natijasida  mamlakat  hududida 
joylashgan  energetika  tizimi,  tabiiy  va  mineral  resurslar,  yaratilgan  ishlab  chiqarish 
quvvati  O‗zbekiston  xalqining  ajralmas,  mutloq  mulkiga  aylandi.  Energetika  sohasi 
asosiy  qonunimiz  bo‗lmish  Konstitutsiyamizda  ham  o‗z  aksini  topdi  va  qonuniy 
asosga  ega  bo‗ldi.  Konstitutsiya  XII  bobining  53-55-  moddalarida  bozor 
iqtisodiyotiga  asoslangan  jamiyatning  iqtisodiy  negizlari  huquqiy  jihatdan  asoslab 
berildi.  Konstitutsiyaning  55-moddasida  aytilishicha,  yer,  yer  osti  boyliklari,  suv, 
o‗simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, 
ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. 11 O‗zbekistonda 
energetika tizimi huquqiy asoslari yaratilishi ana shu tarzda boshlandi va bu sohadagi 
ishlarning  jadal  rivojlanishiga  sharoit  yaratdi.  Huquqiy  asoslarning  yaratilishi  bilan 
jadal  ishlar  amalga  oshirildi.  Avvalo,  O‗zbekiston  hududidagi  barcha  energetika 
tizimi  korxonalari  Sobiq  Ittifoq  qo‗lidan  olinib,  O‗zbekiston  mulkiga  aylantirildi, 
ulardagi  ishlarni  boshqarish  to‗liq  mahalliy  boshqaruvga  bo‗ysundirildi.  Keyin  esa 
ancha eskirgan, qoloqlashgan asbob - uskunalar almashtirilib, o‗rniga zamon talabiga 
javob  beradigan  asbob  –uskunalar  va  texnologiyalar  o‗rnatildi  hamda  va  buning 
natijasida korxonalardagi ishlar tezlashdi. Energetika tizimidagi o‗zgarishlar boshqa 

---

 
 
 
 
 
 
chet  el  davlatlari  bilan  o‗zaro  samarali  hamkorligida  ham  yaqqol  ko‗rindi. 
O‗zbekiston  hududidagi  ko‗pgina  elektr  energiyasi  ishlab  chiqaruvchi  korxonalarda 
ishlar asosan, chet el davlatlari bilan hamkorlikda amalga oshirilishi yo‗lga qo‗yildi. 
Bunda  hozirgi  zamon  talablariga  javob  beradigan  asbob  -  uskunalarning  o‗rnatilishi 
energetika  tizimi  faoliyatini  yanada  sifatli  va  foydali  qildi.  Chet  el  davlatlarining 
O‗zbekistonga  o‗z  sarmoyalarini  kiritishga  intilayotganligiga  ham  asos  mavjud. 
Chunki  investorlar  va  ular  kiritgan  investitsiyalarning  huquqiy  asoslari  yaratildi, 
qonunlar qabul qilindi va  investorlarning  huquqlari himoya  qilindi. Bundan tashqari 
ular uchun qulay sharoitlar yaratildi. Mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni 
keng  jalb  qilishni  taminlaydigan,  xorijiy  investorlarning  manfaat  va  huquqlarini 
himoya  qilishga  ishonchli  kafolat  yaratadigan  qonunlarning  qabul  qilinishi  alohida 
ahamiyatga ega bo‗ldi. 1997 yil 25 aprelda milliy energetika resurslari saqlanishini, 
energiyadan  va  ishlab  chiqarish  imkoniyatlaridan  samarali  foydalanishni 
ta‘minlaydigan  umumiy  huquqiy  asoslarni  shakllantirish  maqsadida  «Energiyadan 
oqilona foydalanish to‗g‗risida» O‗zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi . 
Ushbu  Qonunda  energiyadan  oqilona  foydalanishning  davlat  boshqaruvi  asoslari, 
energiyadan  oqilona  foydalanishning  iqtisodiy  mexanizmlari  va  boshqa  jihatlar  o‗z 
aksini  topgan  edi.  Mazkur  Qonunning  qabul  qilinishi  soha  taraqqiyotida  muhim 
ahamiyatga  ega  bo‗ldi.  Bundan  tashqari,  energetika  sohasida  bozor  islohotlarini 
chuqurlashtirish,  energetika  tarmoqlari  korxonalarini  boshqarishni  takomillashtirish 
va  ularning  ish  samaradorligini  oshirish  hamda  shu  asosda  mamlakat  energetika 
tizimining barqaror ishlashini ta‘minlash, iqtisodiyot va aholining elektr energiyasiga 
bo‗lgan  Ma‘lumki,  hozirgi  kunda  respublikamizda  sanoat  korxonalarining  energiya 
samaradorligini  oshirish,  ularda  tejamkor  texnologiyalarni  qo‗llash  va  qayta 
tiklanuvchi  energiya  manbalarini  tatbiq  etish  borasida  ulkan  ishlar  amalga 
oshirilmoqda.  Ammo,  mustaqillikka  erishgunimizga  qadar  elektr  quvvatlari 
yetishmasligi  tufayli  respublikamizga  1500  MVt.gacha  elektr  energiyasini  chetdan 
qabul qilishga to‗g‗ri kelgan. Oqibatda butun energetika tizimi qo‗shni davlatlar GES 
kaskadlari  ish  rejimiga  bog‗lanib  qolgan  edi.  Istiqlol  yillarida  energetika 
mustaqilligiga  erishishga  mamlakat  ijtimoiyiqtisodiy  taraqqiyotining  muhim  omili 
sifatida  jiddiy  e‘tibor  qaratila  boshlandi.  Soha  xodimlari  oldiga  ishlab  chiqarishga 
yuqori  samarali  hamda  zamonaviy  texnologiyalarni  tatbiq  etish  orqali  elektr 
energiyasini  hosil  qilish,  uzatish  va  taqsimlash  xarajatlarini  kamaytirish, 
iste‘molchilarni elektr energiyasi bilan uzluksiz ta‘minlash bo‗yicha ko‗plab vazifalar 
qo‗yildi.  Shundan  kelib  chiqib,  tarmoqda  keng  ko‗lamli  modernizatsiyalash,  texnik 
hamda  texnologik  yangilash,  shuningdek,  qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalarini 
rivojlantirishga yo‗naltirilgan istiqbolli loyiha va dasturlar amalga oshirila boshlandi 
20  .  Jahon  iqtisodiyotida  energiyaga  bo‗lgan  talabning  yil  sayin  ortib  borayotgani, 
ayni paytda an‘anaviy uglevodorod xom ashyosi bo‗lmish neft hamda gazning yangi 
manbalarini  o‗zlashtirish  tobora  qiyinlashib  borayotgani  ham  muqobil  energiya 
manbalaridan foydalanishning ahamiyatini bir necha bor kuchaytirib yubordi.