O'zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo'mitasi

MADLEN va boshqalar kiradi.  

Assembler tillarida buyruqlar qisqartirilgan so‘zlar  yoki so‘zlar  majmuidan 

iborat bo‘lib, gohida ularni mnemokodlar deb ham atashadi. 

Yuqori  darajadagi  dasturlash  tillari  ancha  rivojlangan  to‘zilishga  ega 

bo‘lib, unda ishlatiladigan xizmatchi so‘zlar inson nutqiga juda yaqinlashtirilgan. 

Mazkur  tilda  foydalanuvchi  amallarni  ketma-ket  yozib  boraveradi, 

kompyuter esa uni kerakli ko‘rinishga o‘tkazib oladi. 

Bu darajadagi tillar kompyuter texnik ta‘minotining rivojlanishi bilan boғliq 

va o‘z tarixiga ega. 

Dastlabki  bu  darajadagi  til  Plankalkyul  deb  nomlanib,  u  1946  yilda  nemis 

olimi Konrad So’ze tomonidan yaratildi. 

Yaratilish yili 

Til nomi 

1946 

Plankalkyul 

1949 

Qisqacha kod 

25 

 

1950 

―Edsak‖ assembler tili 

1950 

AO 

1953 

Avtokod 

1955 

―Tez kodlash‖ 

1956 

F-2, Flou-metik 

1957 

IPL-1, Mat-metik 

1958 

Fortran 

1959 

Algol 58, APT, LISP, Kobol 

1960 

Algol 60 

1964 

PLG‘1, Beysik 

1965 

Algol W 

1967 

Logo 

1968 

Algol 68 

1969 

APL 

1970 

Paskal 

1971 

Fort 

1972 

Prolog, Si 

1979 

Ada 

1980 

Smoltok 

1981 

Modula-2 

 

 

Dasturlash tillari darajalarini quyidagi kriteriyalar bo‘yicha ajratish mumkin: 



 

mashina tili;  



 

assembleplar;  



 

yuqori darajadagi dasturlash tillari;  

 

26 

 

Mashina tili va assemblerlar – quyi darajadagi dasturlash tillari hisoblanadilar. 

Bu tillar yordamida dastur to‘zilganda ma‘lumotlarni qayta ishlash ularni tahrirlash 

ancha mushkulroq kechadi. 

YUqori darajadagi dasturlash tillari quyidagi turlarga bo‘linadilar:  



 

Algoritmik (Basic, Pascal, C va b.);  



 

mantiqiy (Prolog, Lisp va b.);  



 

Ob’ektga yo’naltirilgan (Object Pascal, CQQ, Java va b.);  

 

Translyator, kompilyator va interpretator 

 

Translyator  (ingl.  Translator  —  tarjimon)  –  biron-bir  yuqori  dasturlash  tilida 

to‘zilgan dasturni mashina tiliga o‘tkazuvchi dastur-tarjimon. 

Translyatorlar  kompilyator  va  interpretator  ko‘rinishida  bo‘lishi  mumkin. 

Kompilyator va interpretatorlar dasturni bajarishda tubdan farq qiladi. 

Kompilyator (ingl. compiler — yiғuvchi) dasturni to’laligicha o‘qiydi va uni 

tarjima qiladi (mashina tiliga o‘giradi). 

Masalan: 

Turbo  Basic  va  Turbo  Pascal  7.0  dasturlash  tillari  –    kompilyator 

hisoblanadi. 

Interpretator  (ingl.  interpreter  —  izohlovchi,  oғzaki  tarjimon)  dasturni 

tarjima qiladi va satrma-satr bajaradi. 

Masalan: 

Quick Basic dasturlash tillari –  interpretator hisoblanadi. 

Dastur kompilyatsiya qilingandan so‘ng dasturlash tilida yozilgan dastur va 

kompilyatorga  ehtiyoj  qolmaydi.  Masalan,  info.bas  fayli  kompilyatsiya 

qilingandan so‘ng info.exe fayliga o‘zgaradi va bu fayl kompilyatorsiz ham ishlashi 

mumkin.  Agar  info.bas  faylini  interpretator  qayta  ishlaganda  har  gal  dastur  ishini 

bajarilishi  uchun  interpretator  ishga  tushishi  shart.  Shu  sababli  kompilyator  va 

interpretatorlarning ishlash prinsipi bo‘yicha birmuncha farq qiladi. 

27 

 

Kompililyatsiya  qilingan  dasturlar  tezroq  ishlaydi,  lyokin  interpretatsiya 

qilinayotgan dasturlarga o‘zgartirish kiritish osonroq.  

Har  bir  dasturlash  tili  qaysi  maqsadda  yaratilganligiga  qarab  kompilyatsiya 

yoki interpretatsiyaga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Masalan,  Paskal dasturlash 

tili  o‘ta  murakkab  masalalar  dasturini  to‘zishga  mo‘ljallangan  bo‘lib,  bunday 

masalalarni  yechish  uchun  esa  dastur  bajarilishi  tezligi  yuqori  bo‘lishi  talab 

qilinadi.  

Beysik  dasturlash  tili  esa  dasturlashni  o‘rganuvchi  va  bu  sohaga  ilk  qadam 

bosayotganlar  uchun  mo‘ljallangan  bo‘lib,  bu  tilda  dasturni  bajarish  satrma-satr 

amalga oshirilganligi sababli boshlovchilar uchun juda katta qulayliklar yaratadi.  

Ba‘zida  bitta  dasturlash  tili  uchun  ham  kompilyator,  ham  interpretator 

mavjud.  Bunday  holda  dasturni  yaratish  va  sozlashda  interpretatordan 

foydalaniladi, so‘ng esa dastur ishini tezlashtirish uchun esa bu fayl kompilyatsiya 

qilinadi. 

Ta'lim jarayonida qo'llanilgan metodlar 

«Insеrt» mеtodidan foydalanilganda quyidagilarga e'tibor bеring: 

1.Ma'ruza matni xoshiyasida quyidagi bеlgilarni qoldirib o`qing: 

V- o`zimdagi bilimlarga mos kеladi. 

-  bilimlarimga qarama - qarshi kеladi. 

+ mеn uchun yangi ma'lumot. 

? tushunarsiz # aniqlik talab qiladi # qo`shimcha ma'lumot. 

 

2.Olingan ma'lumotlarni quyidagicha tablitsa ko`rinishida tartibga tushuring. 

 

Mavzu savollari. 

V 

- 

+ 

? 

1 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

3 

 

 

 

 

4 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

28 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’z-o’zini tekshirish uchun savollar 

1.  Masala ―qachon to‘g‘ri qo‘yilgan‖ deb xisoblanadi? 

2.  Algoritm deb nimaga aytiladi? 

3.  Algoritm xossalarini aytib bering.  

4.  Algoritm xossalariga misollar keltiring  

5.  Algoritmlar  turi  va  xususiyatlari  xaqida  axborot  bering  (blok-tuzim, 

bloklar, algoritm turlari).  

6.  Algoritmni  tavsiflash  usullari  (blok-tuzim,  algoritm,  ketma-ket  tavsiflash, 

algoritm natijasi).  

7.  Chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi algoritmlarga ta'rif bering.  

8.  Algoritm turlariga misollar keltiring. 

9. 

Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari xaqida axborot bering .  

10. 

―Algoritm‖ deb nimaga aytiladi? 

11. 

Masalaning qo‘yilishi va maqsadning aniqlanishi.  

12. 

Masalani matematik ifodalash.  

 

 

 

 

«Tеzkor-so’rov» savollari. 

 

1. 

Masalani  yechish  uslubini  ishlab  chiqish,  sonli  usullarni 

tanlash.  

2. 

Masalani yechish algoritmini ishlab chiqish.  

3. 

Ma'lumotlarni tayyorlash va tarkibini aniqlash (tanlash).  

4. 

Dasturlash deganda nimani tushunasiz.  

 

 

29 

 

Xulosa 

Xulosa  qilib  aytadigan  bo‘lsam  yosh  avlodning  kompyuter  savodxonligi 

darajasi ilmiy-texnika taraqqiyotini rivojlantirishga katta ta'sir etadi. Shunga ko`ra 

oliy  ta'lim  tizimi  kurslarida  kompyuterlardan  foydalanish  masalasi  dolzarb  bo`lib 

qolmoqda. 

Xozirgi kunda ishlab chiqarishning turli texnologiyalaridagi muammolarni hal 

qilishda  zamonaviy  hisoblash  texnikasi  vositalarini  keng  qo`llash  xar  bir 

mutaxassisdan,  xox  u  texnolog  bo`lsin  xox  iqtisodchi  bo`lsin  albatta  zamonaviy 

kompyuterlardan,  hamda  axborot  texnologiyalaridan  kerakli  darajada  foydalanish 

mahorati va tegishli ma'lumotga ega bo`lishni talab qiladi.  

«Algoritm  asoslari  va  algoritmik  tillar»  fani  orqali  ishlab  chiqarishning  turli 

sohalariga  taaluqli  bo`lgan  masalalarni  echish  algoritmlarini  va  dasturini  tuzish 

yo`llari hamda usullarini bilib olinadi. 

Informatikada masala yechish tushunchasi deganda axborotlarni qayta ishlab, 

natijani oldindan belgilangan ma'lum bir ko‘rinishga olib kelish tushuniladi.  

Kompyuterdan  foydalanib  masalani  yechish  -  yaratilgan  algoritmga 

asoslangan  xolda  dastlabki  ma'lumotlar  ustida  avtomatik  tarzda  amallar  bajarilib 

izlangan natija (natijalar) ko‘rinishiga keltirish demakdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

30 

 

Adabiyotlar 

1.  O`.T.Haitmatov  va  b.Informatika  va  axborot  texnologiyalari.  O‘quv 

qo‘llanma. T. TKTI. 2005 y.  

2.  O`.T.Haitmatov  va  b.  Informatika  va  axborot  texnologiyalari  fanidan 

laboratoriya ishlarini bajarish ushun uslubiy qo‘llanma. T. TKTI. 2005 y.  

3.  Holmatov  T.X.,Toyloqov  N.I.  Amaliy 

matematika,dasturlash  va 

kompyuterning dasturiy ta‘minoti. T.Mexnat, 2000 . 

4.  Kadirova N.R. Polatov A.M. Programmirovanie na yasike Paskal T.2004  

5.  Aripov M., Xaydarov A. Informatika asoslari T. ―O`qituvchi‖ 2002 . 

6.  Alyaev  Yu.A.  i  dr.  Praktikum  po  algoritmizatsii  i  programmirovaniyu  na 

yazik Paskal: Ucheb.posob. – M.: FIS, 2004. – 528s. 

7.  Bartenev O.V. Predpriyatie: programmirovanie dlya vsex bazovie ob'ekti i 

rascheti na odnoy diskete. – M.: Dialog – MIFI, 2003. – 464 s. 

8.  Faronov V.V. Turbo Paskal 7.0. Uchebnoe posobie. M.: Nolidj., 2002g. 

9.  Stavrovskiy A.B. Turbo Paskal 7.0. Kiev: BHV., 2000g. 

10. Gurova L.I. Osnovi programmirovaniya. M., Fis, 1990. 

11. Dokukina T.K. Programmirovanie i algoritmicheskie yaziki. Uchebnik.M., 

Mashinostroenie, 1988. 

12. Chernov  B.I.  Programmirovanie  na  algoritmicheskix  yazikax.  M., 

Prosveshenie, 1991. 

13. Donald Alkol. Yazik Paskal v illyustratsiyax. M., Mir, 1991. 

14. Faronov  V.V.  Turbo  Paskal  (v  3x  knigax).  M.:  MVTU-FESTO 

DIDAKTIK., 2000. 

15. Fedorov  A.  Osobennosti  programmirovaniya  na  Borland  Pascal. 

Kiev:Dialektika, 1999. 

16. Vasyukova 

N.D., 

Tyulyaeva 

V.V. 

Praktikum 

po 

osnovam 

programmirovaniya yazik Paskal. M.: Visshaya shkola., 1996. 

17. Zavarikin  V.M.  Texnika vichisleniy  i  algoritmizatsiya. Uchebnoe posobie 

M., Prosveshenie, 1987