Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti

 

2 

 

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI   

OLIY  VA  O’RTA  MAXSUS T A’ L I M   V A Z I R L I G I 

 

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI  

SAMARQAND DAVLAT  UNIVERSITETI 

 

 

IQTISODIYOT  FAKULTETI 

 

 

Iqtisodiyot  yo’nalishi 

 

“Boshqaruv  hisobi  va  moliya” kafedrasi 

 

«Hozirgi O’zbekiston sharoitida aylanma mablag’lar va 

mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari» mavzusidagi 

 

MALAKAVIY  BITIRUV  ISHI 

 

 

Bajaruvchi:    Meliqulov F.A. 

Ilmiy rahbar:  Safarov B. 

 

Malakaviy bitiruv ishi  “Boshqaruv  hisobi  va  moliya” kafedrasida 

bajarildi. Kafedraning 2011 yil   2 iyndagi majlisida muhokama qilindi va 

himoyaga tavsiya etildi. (bayonnoma  № 9 ) 

 

Kafedra mudiri                                    dots. Qushatov R.H. 

 

 

Malakaviy bitiruv ishi  YaDAKning  2011 yil ___ byundagi majlisida  

himoya qilindi va    _____ foizga baholandi. (Bayonnoma   №  ___) 

 

 

YaDAK 

raisi:_____________________________ 

A’zolari:____________________________ 

 

 

 

SAMARQAND  -  2011 

 

 

3 

 

 Mundarija 

 

 

Kirish………………………………………………………………………………3 

I bob.  Aylanma mablag`larningiqtisodiy mohiyati va tarkibi……………….5 

1.1 Aylanma mablag`lar va ularning tarkibiy tuzilishi…………………………..5 

1.2Aylanma mablag`larni tashkil qilishda bank kreditining roli…………………12 

II bob. Mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholash 

 ko`rsatkioklari…………………………………………………………………..19 

2.1 Mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholashning manbolari……………19 

2.2 Mijozning kreditga layoqatliligini baholash ko`rsatkichlari………………..38 

2.3 Rivojlangan davlatlarda mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari..52 

Xulosa…………………………………………………………………………….62 

Foydalanilgan adobiyotlar…………………………………………………..….64 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

Kirish 

 

Mavzuning  dolzarbligi.  Iqtisodiy  islohatlar  chuqurloshib  borayotgan 

hozirga  kunda  O`zbekiston  iqtisodiyotini,  pul  momalasini  barqarorlashtirish 

asosida  milliy  pul  birligini  mustashkamlashning  asosiy  yo`llaridan  biri-ishlab 

chiqarishni  rivojlantirish  va  uni  takomillashtirishdan  iborat.  Ishlab-chiqarishni 

yo`lg`a qoyish va boshqa resurslardan to`g`ri foydalanish, ularni ishlab chiqarishga 

qollash,  iqtisodlik  tamoyiliga  rioyaqilish,  material  hojatlarni  kamaytirish,  arzon, 

lekin  sifatli  materiallarni  ishlab  chigarishda  qo`lash  yo`li  bilan  amalga  oshirish 

mumkin.  

Ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish  va  uning  samoadarligini  oshirish  esa,  eng 

avvalo,  aylanma  mablag`larni  shakillantirish  va  ulardan  to`g`ri  foydalanishga 

bog`liq.  Shu  nuqtai    nozardan  qaraganda  tanlangan  mavzu.  Shu  kunning  dolzarb 

masalaridan bo`lganligi bilan ajratib turadi. 

Malakaviy  bitiruv  ishining  maqsadi va vazifalari.Tadqiqotning  asosiy  maqsadi 

bozor  muno  sabatlari  sharoitida  aylam  mablaglarning  iqtisodiy  mohiyatini,  uning 

tarkibiy  tuzilishini  tadqiq  qilish  aylanma  mablag`larni  tashkil  qilishda  bank 

kreditning  rolini  oshirish  va  uni  yanada  takomillashtirish  bo`yicha  takliflar  ishlab 

chiqishdan  iborat.  Ana  shu  maqsadlarni  amolga  ashirish  usularda  quydagi 

vazifalarni belgilab olindi: 

-  Aylanma mablag`lar va ularning tarkibiy tuzilishini tadqiq qilish; 

-  Aylanma  mablaglarni  taklif  qilishda  bank  kreditining  rolini  yoritib 

berish; 

-  Mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholash manbalarini tahlil qilish; 

-  Mijozning kreditga layaqatliligini baholash ko`rsatkichlarini tahlil qilish; 

-  Rivojlangan  davlatlarda  mijozning  kreditga  layoqatliligini  baholash 

ussularini  o`rganish  va  ularning  ilg`or  tajribalarini  miliy  bank  tizimida 

qo`llash bo`yicha takliflar ishlab chiqish. 

 

5 

 

Malakaviy  bitiruv  ishining  predmeti  aylanma  mablag`larni  tashkil  etish, 

ularni  shakillantirish  va  bank  kreditining  roli  bilan  bog`liq  bo`lgan  iqtisodiy 

munosabatlar hisoblanadi.  

Ilmiy  tadqiqotning    ob’ekti  DT  Xalq  banki  Tayloq  tumani  filialining 

misolida yoritilgan. 

Tadqiqot uslubiyati va uslublari. Ishlab chiqarishning rivojlantirish orqali 

iqtisodiyotning barqaror o‟sishini ta‟minlashga doir O‟zbekiston Respublikasining 

qonunlari  vazirlar  maxkamasining  qarorlari  mavzu  bo‟yicha  nashr  etilgan  Ilmiy 

adabiyotlar tadqiqot jarayonida qiyosiy taqqoslash usullaridan foydalanilgan  

Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati va tarkibi.  

Tadqiqotning  amaliy  ahamiyati  shundaki  unda  bayon  etilgan  uslubiy 

yondoshuvlar  nazariy  xulosalar  va  amaliy  taklif  va  nazariy  tafsiyanomalardan 

foydalanilgan.  Ishlab  chiqarishda  aylanma  mablag‟larni  shakillantirish  va 

shuningdek  aylanma  mablag‟lardan  foydalanish  samaradorligini  oshirishga 

erishish mumkin.  

Bajarilgan  ishning  asosiy  natijalari.  Malakaviy    bitiruv    ishida  aylanma 

mablag‟lardan  to‟g‟ri  foydalanish  va  ularni  tashkil  qilishda  bank  kreditining  roli 

hamda  mijozning  kreditga  layoqatliligi  va  uni  baholash  manbalari,  shuningdek, 

mijozning 

kreditga 

layoqatliligini 

baholashning 

asosiy  va  qo‟shimcha 

ko‟rsatkichlarini va mavjud barcha ma'lumotlarni chuqur o‟rgangan holda DT Xalq 

banki Tayloq tumani filialiga foydalanilgan.  

Malakaviy  bitiruv  ishining  tuzilishi.  Malakaviy  bitiruv  ishi  kirish,  ikki 

bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 

Kirish qismida  mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari, bayon  etilgan. 

Birinchi  bobda  aylanma  mablag`larning  iqtisodiy  mohiyati  va  turkibiy  yoritib 

berilgan. 

Ikkinchi bobda esa mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholash ko`rsatkichlari 

tahlil qilingan. 

 

6 

 

I  bob.  Aylanma  mablag`lar  haqida  tushuvcha  va  uning  iqtisodiy 

mohiyati 

1.1 Aylanma mablag`lar va ularning tarkibiy tuzilishi 

Korxonada  asosiy  fondler  bilan  birgalikda  aylanma  mablag`larning  bo`lishi 

muhim ahamiyatga ega. Aylanma mablag`lar pul mablag`larining yig`indisi bo`lib, 

ular  ishlab  chiqarish  fondlari  va  muomala  fondlarini  mablag`  bilan  ta`minlashga 

xizmat  qiladi  va  ularning  uzluksiz  aylanishini  taminlaydi.  Aylanma  mablag`lar 

ishlab  chiqarishni  va  ishlab  chiqarilgan  maxsulotlarning  realizasiyasini 

uzluksizligini  ta`minlaydi.  Aylanma  ishlab  chiqarish  fondlari  ishlab  chiqarishda, 

ya`ni,  mahsulat  ishlab  chiqarish  jarayonida  to`liqligicha  sarflanadi  va  ularning 

qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga ketadi. 

Aylanma mablag`lar Tovar ayriboshlash jarayonida xizmat qiladi, lekin ular 

mahsulot  qiymatini  belgilaydi,  faqat  ularni  harakatga  keltiruvchi  manba 

hisoblanadi.  Ishlab  chiqarish  mablag`larining  realizasiya  qilingan  mahsulat 

qiymatidan  yana  ajratib  olinib,  keying  ishlab  chiqarish  jarayoni  uchun  ishlatiladi.  

Bu ishlab chiqarish jarayoning Sistematik ravishda qayta-qayta takrorlanishiga va 

tashkilotning to`xtovsiz  harakatiga xizmat  qiladi. O`z harakati davomida  aylanma 

mablag`lar uch boshqichini o`taydi. 

Birinchi bosqich, aylanma mablag`lar uchun tayyorlov bosqichi hisoblanadi. 

U  muomalada  bo`ladi,  bunda  pul  mablag`lari  ishlab  chiqarish  zahiralariga 

aylanadi. 

Ikkinchi  bosqichda  aylanma  mablag`lar  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilishda 

bevosita  ishtirok  etadi,  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulatning  qiymatini  belgilaydi, 

lekin uning to`liq haqini ma`lum miqdorda to`lash uchun Sarflanadi. Bu boshqich 

tayyor  mahsulot  ishlab  chiqarish  bilan  tugaydi  va  mahsulotni  realizasiya  qilish 

yoiki Sotish ikkinchi bosqich hisoblanadi. 

Uchinchi    bosqichda  aylanma    mablag`lar  ikkinchi  bosqichdagidek  mehnat 

mahsulotlarini  ta`minlash  uchun  Sarflanadi  va  mahsulot  realizasiyasidan  so`ng 

aylanma  mablag`  qayta  ti`klanadi.    Alanma  mablag`larning  qolgan  qismi  pul 

 

7 

 

mablag`lari  sifatida  yig`iladi  va  reja  asosida  taqsimlamadi.  Mahsulot 

realizasiyasidan    kelib  tushgan  tushumning  bir  qismi  foyda  va  aylanma 

mablag`larni tashkil qiladi.  Bu esa ishlab chiqarishning uzluksizligini taminlaydi. 

Felanma  mablag`larning  shakli  ular  harakatining  uchinchi  bosqichi  bo`lib.  Shu 

bilan birga aylanma mablag`larning boshlangichi boshlanadi. 

Aylanma mablag`lar harakati quydagi 

sixema asosida amalga oshadi. 

D – T…P…T`-D` 

Bunda, 

D  –  pul  mablag`lari  bo`lib,  ish  yurutuvchi  subektlarni  oldindan  taminlash 

uchun sarflanadi. 

T – Ishlab chiqarish vositalari 

P – Ishlab chiqarish 

T` - tayor mahsulot 

D`  -  Ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarni  realizasiya  qilishdan  olingan  pul 

mablag`lari bo`lib foydani ham tashkil qiladi. 

Bu  formuladagi  uchta  nuqta  barcha  vositalarning  harakatini  bildiradi. 

Aylanma  mablag`lar  o`z  harakati  davomida  barcha  bosqichlarida  ko`rinishda 

ishtirok etadilar. 

Bu tashkilotda to`xtovsiz jarayon va uzluksiz ishlab chiqarishni taminlaydi. 

Aylanma mablag`larni boshqarish eng kam miqdordagi aylanma mablag`lar 

bilan ishlab chiqarish va sotish jarayonining uzluksizligini taminlashdan borat. Bu 

korxona  aylanma  mablag`lari  doiraviy  aylanishning  barcha  bosqichlari  bo`yicha  

mos shakilda va minimal, lekin yetarli miqdorda taqsimlashi lozimligini bildiradi. 

Aylanma  mablag`lar  har  doim  bir  vaqtning  Tovar  moddiy  boyliklarning  minimal 

zahilarini tavsiflaydi va detallar zahina kunlarida, zahira normalarida, hisob birligi 

Summalarida hokazolarda hisoblanadi. 

Aylanma  mablag`lar  normatuvi-aylanma  mablag`lar  normasining  normasi 

aniqlangan ko`rsatkuchga ko`paytmasi so`mlarda ifodalanadi. 

 

8 

 

Na.m = Nichz + Ntich + Ntm 

Bu yerda, Nichz – ishlab chiqarish zahiralarini normalash; 

 

   Ntich – tugalanmagan ishlab chiqarishni normalash; 

                 Ntm – tayyor mahsulot zahiralarini normalash; 

Sanoat  korxonalarida  aylanma  mablag`lardan  samarali  foydalanishni  uchta 

asosiy ko`rsatkich tafsiyalaydi.  

Aylannuvchanlik  koeffisiyenti  narxlarda  mahsulot  Sotishni  hajmini 

korxonada  aylanma  mablag`larning  o`rtacha  qoldig`iga  bo`lish  yo`li  bilan 

anuqbanodi 

        Kam = RS/Kam: 

Bu  erda,  kam  –  aylanma  mablag`larningaylanluvchanlik  koefisienti, 

aylanmalar. 

RS – sotilgan mahsulot hajmi, so`m. 

Kam – aylanma mablag`larning o`rtachaqoldig`I, so`m 

Aylanluvchanlik  koeffisienti  ma`lum    o`zida  dairaviy  aytanishning  uchala 

basqichida  mavjud  bo`ladi  va  pul  mablag`lari,  materiallar,  tugallanmagan  ishlab 

chiqarish, tayyor mahsulotlar ko`rinishida bo`ladi. 

Korxonalar  o`z  –  o`zini  moliyalastiradiganhozigi  sharoitda  aylanma 

mablag`lar bo`lgan ehtiyojini to`g`ri aniqlash muhim ahamiyatga ega. 

Korxonaning  normal  faoliyatini  tashkil  etish  uchun  zarur  bo`lgan  aylanma 

mablag`larning  iqtisodiy  asoslangan  miqdorini  ishlab  chiqarish  jarayoni  aylanma 

mablag`larni  normalashtirish  deyiladi.  Shunday  qilib  aylanma  mablag`larni 

normanlashtirish  doimiy  minimal  shu  bilan  birgalikda  yetarli  bo1lgan  moddiy 

boyliklar  zahiralarini  kamaymaydigan  bullanmogan  ishlab  chiqarish  tayyor 

mahsulotning tezroq sotilishi imkonini baradi. 

Ishlab  chiqarish  zahiralaridagi,  tugallanmagan  ishlabchiqarishdagi,  korxona 

omborlardagi tayor mahsulot qoldiqlardagi aylanma mablag`larni normallashtiradi. 

Bu  normallashtiradigan  aylanma  mablag`lardir.  Aylanma  mablag`larning  qolgan 

elementlari normalashtirilmaydigan deb ataladi. Aylanma mablag`larni normallash 

 

9 

 

jarayonida  aylanma  mablag`lar  normasi  va  normative  aniqlanadi.  Aylanma 

mablag`lar  normasi  korxonada  davr  (yil  chorak)  mobaynida  korxona  aylanma 

mablag‟larining  doiraviy  aylanma  mablag‟lar  hisobiga  to‟g‟ri  keladigan  maksulot 

hajmini  ko‟rsatadi.  Formuladan  ko‟rinib  turibdiki,  aylanma  mablag‟lar 

miqdorining  ko‟payishi  1  so‟m  aylanma  mablag‟lar  hisobida  mahsulot  ishlab 

chiqarishning o‟sishiga olib keldi. 

Aylanma  mablag‟lar  bandligi  koeffisiyentining  kattaligi  aylanuvchanlik 

koeffisiyentiga  teskari  miqdordir.  U  so‟m  sobilgan  aylana  mablag‟lar  muqdorini 

tafsiyalaydi . 

Кb = Каm : RS 

Bu yerda, Kb – aylanma mablag‟ning bandligi koeffisiyenti;  

Bir  aylanish  davomiyligi  kun  hisobidadavdagi  kunla  sonini  aylanuvchanlik 

koeffisiyentiga bo‟lish bilan topuladi. 

Ad = Dk : Kam 

Bu yerda: Dk – davrdagi kunlar soni (360.90) 

Aylanma mablag‟larning aylanish muddati qancha kam yoki sotilgan mahsulotning 

o‟sha  hajmda  aylanishlar  soni  qancha  ko‟p  bo‟lsa,  aylanma  mablag‟lar  shuncha 

kam  talab  qilinadi.  Va  aksincha  aylanma  mablag‟lar  qancha  tez  aylansa,  ular 

shuncha samarali foydalaniladi. 

 

Aylanma mablag‟lar tarkibi va sutrukturasini bir – biridan farqlamoq kerak. 

Aylanma  mablag‟lar  tarkibi  deyilganda  aylanma  mablag‟lani  tashkil  etadigan 

elementlar yigindisi tushiniladi. Aylanma mablag‟larning aylanma ishlab chiqarish 

fodlari  va  muamala  fondiga  bo‟linishi  mahsulotni  ishlab  chiqarish  va  sotish 

sohalarida ulardan foydalanish va taqsimlash xususiyatlari bilan belgilanadi ishlab 

chiqarishda  band  bo‟lgan  aylanma  mablag‟lar  miqdori,  asosan  mahsulot  ishlab 

chiqarish  shakillarining  davomiyligi,    texnik  rivojlanish  darajasi,  texnologiya 

mukammalligi  va  mehnatning  tashkil  etilganligi  bilan  aniqlanadi.  Muomala 

mablag‟lari summasi, asosan mahsulotni sotish shart – sharoitlari va mahsulotning 

ta„minot  va sotish tizimini tashkil etish darajasiga bog‟liq. 

 

10 

 

 

Mahsulot  muomalasi  jarayoniga  xizmat  ko‟rlatadigan  aylanma  mablag‟lar 

muomala  fondlarini  ifodalaydi.  Ularda  korxona  omborlaridagi  sotishga  tayyor 

mahsulot,  jo‟natilgan,  lekun  istimolchilar  tomonidan  to‟lanmagan  mahsulot, 

korxona pul mablag‟lari, hisob – kitobdagi mablag‟lar kiradi. 

 

Aylanma  mablag‟larningalokida  elementlari  o‟rtasidagi  nisbat  aylanma 

mablaglar strukturasi deyiladi. 

 

Sanoat tarmoqlari aylanma mablag‟lari strukturasidagi farq ko‟pgina omillar 

bilan  asoslanadi.  Masalan,  ishlab  chiqarish  jarayonini  tashkil  etish  xususiyatlari, 

ta‟minot  va  sotish  sharoitlari,  ta‟minotchi  va  istemolchlar  joylashishi,  ishlab 

chiqarish xarajatlari strukturasi. 

 

Sanoat  korxonalari  aylanma  mablag‟lari  ko‟p  qismini  Tovar  moddiy 

boyliklar tashkil etadi. Ularning ulushi  75 – 87%.Turli tarmoqlar bo‟yicha Tovar 

moddiy  boyliklar  ko‟rinishidagi  aylanma  mablag‟lar  strukturasi  ham  turlichodir. 

Ishlab  chikarish  zahirolarining  eng  salmoqli  ulushi  yengil  sanoat  korxonalarida 

(xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlar usyunlik qiladi – 70%). Kimyo sanoatida 

kelgusi  davr  xarajatlari  ulushi  yoqori  –  9%.  Mashnasozlik  sanoatiga  nisbatdan 

ishlab chiqarish zahiralari ulushi kam, o‟zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulot 

va tugallanmagan ishlab chiqarish ulushi esa yoqori. Bunga sabab, og‟ir energetika 

va  transport  mashinasozligida  avtomobil  va  traktor  sanoatidagi  nisbatdan 

tugallanmagan ishlab chiqarish ulushi yoqori. 

 

Turli  tarmoqlarda  xom  ashyo  va  materialishlab  chiqarish  zahiralaridagi 

aylanma  mablag‟lar  summasi  ham  farqlanadi.  Bunda  ishlab  chiqarilodigan 

mahsulatlorning texnik iqtisodiy xususiyatlari sabab bo‟ldi. 

 

Turli  sanoat  tarmoqlari  aylanma  mablag‟lari  strukturasida  ishlab  chiqarish 

sohosiga  joy  lashtirilgan  mablag‟lar  sumasi  ham  farqlanadi.  Bunda  ishlab 

chqariladigan mahsulotning texnik – iqtisodiy xususiyatlari sabab bo‟ldi. 

 

Turli  sanoat  tarmoqlari  aylanma  mablag‟lari  strukturasida  ishlab  chiqarish 

sohasiga joylashtirilgan mablag‟lar umumiy ustunlik qiladi. Ular hisobiga aylanma 

mablag‟larning 70% foizi to‟g‟ri keladi. 

 

11 

 

 

Shakillanish  manbalari  bo‟yicha  aylanma  mablag‟lar  korxona  o‟z 

mablag‟lari va qarzga olingan mablag‟lariga bo‟linadi. 

 

Qarzga  olingan  mablag‟lari  –  bu  bank  kreditlarlik  qarz  (tijorat  keriditi)  va 

bashqa passivlardir. 

 

Korxonaning  samarali  ishi  –  bu  minimal  xarajotlar  qilib  maksimal 

natijalarga erishishdir. Xarajotlarni kamaytirish – bu avvalanbar, korxona aylanma 

mablag‟larni  shakillantirish  manbalari  strukturasini  optimallashtirish,  yani  o‟z 

keredit resurslarini oqilona uyg‟unlashtirish. 

 

Korxona aylanma mablag‟lari doimo harakatda bo‟ladi . Muomala sohasida 

ular  ishlab  chiqarish  sohasiga  o‟tadi  va  hokazo.  Aylanma  mablag`lar  aylanishi 

korxona  tomonidan  moddiy  resurslar  va  ishlab  chiqarish  uchun  zarur  bo`lgan 

bashqa  elementlar  to`plangan  vaqtdan  bashlanadi  va  bu  mahsulotni  sotishdan 

olingan tushum ko`rinishida xarajatlar qoplanishi bilan tugaydi.  

 

Keyinchalik  pul  magbalari  yana  korxona  tomonidan  moddiy  resurslar  olish 

va ularni ishlar chiqarishga kiritish uchun ishlatiladi. 

 

Aylanma  mablag`lar  tarkibiy  qism  va  strukturaga  bo`linadi.  Aylanma 

mablag`larning  tarkibiy  qismi  uni  tashkil  qiluvchi  elementlardan  iborat.  Aylanma 

mablag`larni  tashkiliy  qismlarga  ajratish,  ularni  sarflashning  xususiyatlariga  va 

ishlab chiqarish sohasida mahsulot ishlab chiqarish va realizasiya qilishga bog`liq 

bo`lib, ishlab chiqarish aylanma fondi va muomala fondiga bo`linadi. 

 

Ishlab chiqarishning aylanma fondlari guydagilardan tashkil topadi: 

 

Mehnat  vositalari  (xom  ashyo,  asosiy  materiallar,  sotib  olingan 

yarimfabrikatlar qo`shimcha materiallar, yoqligi tara va butlavchi qismlar) Ishlash 

muddati bir yildan yoqari  bo`lmagan qiymati eng ka mish faqining 100 buravariga 

teng  bo`lgan  (buydjet  tashkilotlari  uchun  50  baravariga  teng  bo`lgan)  mehnat 

vositalari (arzon tez eskaradigan vasitalar va asbob – uskunalar). 

Ishlab  chiqarilishi  tugotilmagan  shu  korxonaning  o`zida  ishlab  chiqarilgan  yarim 

tayyor mahsulotlar (detallar, qismlar va buyumlar). 

 

12 

 

 

Kelgusidagi  xarajotlar  (yangi  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqarish  sarflanvchi 

konstruktorlik,  ilmiy  izlanish,  ishlab  chiqarish  vositalarini  almashtirish  va  ishlab 

chiqarish texnologiyasini o`zgartirishga sarflanuvchi mablag`lar; 

 

Muomala fondlariga quydagilar kiradi: 

Tashkilotning  tayyor  mahsulotlari,  estemolchilarga  jo`natilgan,  lekin  haqi 

to`lanmagan mahsulotlar; 

Raschyotlardagi mablag`lar; 

Karsadagi va hisob raqamidagi pul mablag`lar; 

Aylanma mablag`larning qiymati mahsulot ishlab chiqarish jarayonining muddati; 

tashkilotning texnikaviy rulojlanganligi, tashkilot texnologiyasining mukammalligi 

va mehnati tashkil qilishning rivojlanganligi bilan o`lchanadi 

 

Muamala fondining qiymati asosam tayyor mahsulotlarni  realizasiya qilish, 

ta`minot  va  sotish  bo`limining  ishiga  bog`liq.  Aylanma  mablag`lar  elementlari 

nisbatining foizlardagi qiymati aylanma mablag`larning strukturasi deb ataladi. 

 

Aylanma  mablag`lar  strukturasi  turli  omillarga  bo`g`liq  bo`lib  tashkilot 

ishlab  chiqarish  jarayoni  xususiyatiga,  ta`minot  va  tarqatish  sharoitlariga, 

ta`minotchilar va iste`molchilarning joylashuviga bog`liq bo`ladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13 

 

         1.2. Aylanma mablag`larni tashkil qilishda bank kreditining roli 

 

Iqtisodiyot  tarmoqlarini  rivojlantirish  va  shu  asosda  bozoz  iqtisodiyotiga 

boshchiqma-bosqich  o`tib  borishda  aylanma  mablag`lar  muhim  o`rin  tutadi. 

Hozirgi  kunda  O`zbekistonda  iqtisodiyotni  rivojlantirish,  pul  muomalasini 

barqarorlashtirish rivojlantirish va uni takomillashtirishdan iborat. Islab chiqarishni 

yo`lga qo`yish va uning samaradorligini oshirish, xom ashyo materiallar, yoqilig`I, 

energiya  va  boshqa  resurslardan  to`g`ri  foydalanish,  ularni  ishlab  chiqarishda 

qo`llash, iqtasddlilik taoyiliga rioya qilish, material xarajatlarini kamaytirish, arzon 

lekin  sifatli  materialni  ishlab  chiqarishda  qo`llash  yo`li  bilan  amalga  oshirishi 

mumkin.  Shuni  takitlashimiz  lozimki,  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish  va  uning 

Samaradorligini 

oshirish 

avvalam 

bor 

aylanma 

mablag`lardan 

to`g`ri 

foydalalanishga bog`liq. 

 

Har  bir  xo`jalik  o`z  ishlab  chiqarishini  tashkil  qilish,  ishlab  chiqarish 

vasitalarini  sotib  olish  uchun  ma1lum  qiymatni  avanslastirishi  kerak.  Ishlab 

chiqarish  jarayonining  uzluksizligini  ta`minlash  uchun  esa  avanslashtirilgan 

qiymat  ishlab  chiqarish  vositalarini  ikki  shakldagi  aktivlarga,  yani  uzoq  muddatli 

va  qisqa  muddatli  aktivlarga  bo`lish  mumkin.  Uzoq  muddatli  aktivlar  ishlab 

chiqarisha  uzoq  yillar  davomuda  qatnashadi  Eskirib  borishi  bilan  uzoq  muddatli 

aktivlar o`z qiymatini qisman yangi yaratilayotgan mahsulotga o`tkazib boradi. 

 

Aylanma  aktivlar  uzoq  muddatli  aktivlardan  farq  qilib,  ishlab  chiqarish 

jarayomda  bir  martta  qatnashadi  va  yaratilgan  mahsulotga  o`z  qiymatini  to`la 

o`tkazodi, shakli o`zgaradi.  

 

Aylanma aktivlar aylanish jarayonida uch bosqichni bosib o`tadi: pul, ishlab 

chiqarish, tovarlarni sotish bilan bog`liq bosqichlar. 

 

Aylanishning birinchi bosqichida ishlab chiqarish vositalari sotib olinadi (P-

T(i/v)). Korxonaning ajratilgan pul fondlari ishlab chiqarishning ashyoviy omiliga 

aylanadi.  Birinhi  bosqichning  xususiyati  shundaki  bu  bosqichda  ba`zi  korxonalar 

o`z  mablag`lari  yetarli  bo`lmagan  hollarda  qazga  bank  kreditini  obozotgan  jalb 

qilishlani mumkin. 

 

14 

 

 

Aylanma aktivlar aylanishining ikkinchi bosqichi – ishlab chiqarish bosoichi 

(T-i/ch-T`)  bo`lib,  bunda  ushlab  chiqarish  omillari(  ish  kuchi  va  ishlab  chiqarish 

vositalari)  qo`shilishi  yuzaga  keladi  va  bu  jarayon  aylanma  aktivlari  aylanishi 

iqtisodiy  mohiyatini  yanada  chuqurroq  ifodalashga  yordam  beradi.  Chunki 

ikkinchi, bosqich asosiy va hal qiluvchi bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda yangi 

qiymatga  ega  bo`lgan  mahsulot  yaratiladi.  Ikkinchi  bosqich,  ishlab  chiqarishda 

Samaradorlikda  erishish  omillariga  boy  bo`lgan  bosqich  bo`lib,  mahsulot  ishlab 

chiqarishni  ko`paytirish  uchun  ishlab  chiqarishni  moddiy  resurslar  bilan  to`liq  va 

o`z vaqtida ta`minlash; material resurslarini iqtisod qilgan holda ishlab chiqarilgan 

mahsulotning  tannarxini  arzonlashtirish,  mehnat  resurslaridan  to`g`ri  foydalanish 

zarur.  

 

Aylanma  aktivlar  aylanishining  uchunchi  bosqichi,  (T  –  P`)  da  yangidan 

yarotilgan  mahsulot  realisasiya  qilinadi.  Oxirgi  bosqichda  aylanma  mablag`lar 

yana  boshlangich  shakl-pul  shakliga  o`tadi  va  bu  esa  aylanish  jarayonini  to`g`ri 

tashkil  qilish  ,  uning  uzluksizligini  ta`minlash,  aylanish  bosqichlari  bo`yicha 

aktivlarni  to`g`ri  taqsimlash  ishlab  chiqarishda  Samaradarlikka,  korxonalar 

moliyaviy faolyatining yaxshi natiyalarga erishisiga olib kelishi mumkin. 

Fondlar  aylanishining  asosiy  shaklipul  shakli  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilishda 

asosiy  rol  o‟ynaydi.  Shuning  uchun  ular  aylanishining  asosiy  shakli,  jarayon 

boshlanishida  pul  mablag‟larini  avanslashtirish  va  jarayon  tugashida  aktivlarning 

pul  shakliga  o‟tishidir.  Haqiqatda  pul  mablag‟larini  avanslashtirilgan  mablag‟lari 

aylanishini  boshlash  mumkin  emas  va  shundan  kelib  chiqqan  holda  boshqa 

bosqichlar oz – o‟zidan amalga oshirilmaydi. 

 

Korxonaning  avanslashtirilgan    mablag‟lari  natural  –  ashyoviy  shaklda  va 

boshqa  shaklda,  ya‟ni  qiymot  shaklda  bo‟lishi  mumkin.  Aktivlarning  qaysi  bir 

turini moslashtirishga qarab ular asosiy va aylanma mablag‟lariga bo‟linadi. 

 

Avanslashtirishning xususiyati shuki, mablag‟lar korxona oborotida doimiy 

ravishda  bo‟lib  turadi  va  aktivlarning  aylanishiga  qarab  o‟zgartirib  turadi. 

Aktivlarning  aylanishi  davomida  aylanma  mabbag‟lar  pul  shaklidan  ishlab 

 

15 

 

chiqarish  zahiralari  shakliga  ishlab  chiqarish  zahiralari  shaklidan  tugallanmagan 

ishlab  chiqarish  (tayyor  bo‟lmagan  mahsulot)  ga,  tugallanmagan  ishlab 

chiqarishdan tayyor mahsulot shakliga o‟tadi. 

 

Aylanma  aktivlar  iqtisodiy  kategoriyasiga  sifatida  bir  necha  xususiyatlarga 

ega.  Shulardan  biri  –  aylanma  ishlab  chiqarish  va  muomala  aktivlari  uchun 

avanslashtirilgan 

qiymatlarni 

bir 

iqtisodiy 

kategorya-aylanma 

aktivlar 

kategoryasiga  birlashishidirBa`ziqtisodchilar  aylanma  aktivlarni  iqtisodiy  sifatida 

qaraydirar.  Ularning  fikricha,  aylanma  fondlariga  iqtisodiy  kategoriya  sifatida 

Tovar  ishlab  chiqarish  jarayonini  tashkil  qiladi.  Aylanma  aktivlarning  yana  bir 

xysusiyati – ularning tashkil qilinishi va ulardan foydalanishdir. 

 

Aylanma 

aktivlarning 

aylanishini 

boshlash 

uchun 

avalambor 

avanslashtirilgan  qiymatga  ega  bo`lish  lozim.  Aylanma  aktivlar  korxona 

balansining aktiv qismida ko`rsatilib quyidagi tarkibiy qismlarga bo`linadi. 

1. Tovar – moddiy boyliklar, bularga: 

   1.1 ishlab chiqarish zahiralari; 

    1.2 tayor mahsulot; 

    1.3 tovarlar kiradi; 

2. Ishlab chiqarish xorajotlari, bularga: 

   2.1 tugallanmagan ishlab chiqarish; 

2.2 kelgusi davr xarajatlari va boshqalar kiradi. 

3. Pul mablag`lari, bularga: 

3.1 gaznadagi pul mablag`lari; 

3.2 valyuta mablag`lari; 

3.3 hisob-kitob schoytidagi pul mablaglari 

3.4 boshqa schoyotlardagi pul mablag`lari kiradi. 

4. Debitorlar, bularga: 

4.1 xaridor va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar. 

4.2 bo`nak (avans) lo`lavlari; 

4.3byudjet bilan hisob-kitoblar; 

 

16 

 

4.4 xodimlar bilan hisob-kitoblar; 

4.5 Sho`ba korxonalar bilan hisob – kitoblar 

4.8 boshqa debitorlar kiradi. 

 

Aylanma  aktivlar  o`zining  qaysi  tarmoqqa  qarashli  ekanligiga  qarab 

aylanishi  davrida  ma`lum  xususiyotlarga  ega  bo`ladi.  Aylanma  aktivlarning 

aylanish davri xususiyati xo`jalik sub‟yektining qaysi tarmoqqa ta‟luqli ekanligiga 

bog‟liq.  Mavsumiy  tarmoqlar  (qishloq  xojaligi.  tayorlov,  qishloq  xojaligi 

mahsulotlarining qayta ishlovchi tarmoqlar) da aylanma aktivlarining aylanishi bir 

tekisda kechmaydi. 

 

Chunki bu tarmoqlarga aylanma aktivlarga qarashli ekanligiga qarab bo‟lgan 

ehtiyoj  yilning  fasliga  mavsumga  qarab  turlicha  boladi.  Masalan,  qishloq 

xo‟jaligida  qish,  bahor  oylarida  aylanma  aktivlarga  bo‟lgan  talab  oshishi,  kuzga 

kelib aylanma aktivlarga bo‟lgan talab kamayishi mumkin. 

 

Qishloq  xo‟jaligi  va  shunga  o‟xshogan  boshqa  tarmoqlarda  aylanma 

aktivlarga bo‟lgan talab bank kreditini jaob qilishi yo‟li bilan qoplanishi mumkin. 

 

Mavsum  bilan  bog‟liq  bo‟lmagan  tarmoqlar  (sanoat,  savdo  ta‟minoti  va 

boshqalar)  da  aylanma  aktivlarning  aylanishini  (mahsulot  sotib  olish  ishlab 

chiqarish  va  sotish  jarayonini  amalga  oshirish)  tarmoqlarda  ham  materiallarning 

mol  yetkazib  beruvchidan  kelib  turishida,  Tovar  ortiqcha  yoki  kam  kelib 

tushganda,  tayyor  mahsulotni  sotish  jarayonini  va  boshqalarda  aylanma 

mablag‟larga bo‟lgan talab bank kredit hisobidan qoplashi mumkin. 

 

1990  yilgacha  aylanma  aktivlar  bo‟yicha  normativlar o‟rnatilgan. Normativ 

–  bu  minimal  miqdordagi  zahiralar  bo‟lib,  ular  doimo  xo‟jolik  sub‟yektlarining 

oborotida bo‟lishi lozim. Normativ miqdorini korxonalar o‟z mablag‟idan qoplashi 

kerak. 

 

Oxirgi  yillarda  xo‟jalik  sub‟yektlarining  aylanma  aktivlariga  normativ 

o‟rmatish yani amaliyotda qo‟llanilmoqda.  

 

17 

 

Korxona  va  mashkilotlar  o‟zida  mavzud  zahira  va  xarajotlar  summasini 

xomcho‟p  qilish  asosida  o‟tgan  davrda  mavjud  mablaqlar  va  kutilayotgan 

o‟zgarishlarni hisob – kob qilish yo‟li bilan kreditga bo‟lgan talabni aniqlaydilar. 

 

Xo‟jalik  sub‟yektlarining  aylanma  aktivlari  quydagi  manbolar  hisobidan 

tshkil qilinadi: 

 

1. Korxonaning o‟z aylanma mablag‟lari. 

 

2.Bank kreditlari. 

 

3. Kreditor qarzlar. 

 

4. Boshqa manbalar 

 

Xo‟jalik sub‟yektlari ishlab chikarish va tovarlarni sotish jarayonini normal 

olib  boorish  uchun  tovar  –  moddiy  boyliklar  va  ishlab  chiqarish  xarajatlarining 

minimal miqdorida o‟z aylanma mablag‟lariga ega bo‟lishi kerak. 

 

korxonanin g o‟z aylanma mablaglari quyda gi manbalarda tashkil topadi:  

davlat korxonalarida byudjetdan ajratmalar hisobidan; 

yuqori tashkilotlarning ajratmalari; 

ta‟sischilarning pay badallari; 

aksiyador korxonalarda aksiyalar chiqarish va sotish yo‟li bilan vujudga keladigan 

manbalar hisobidan. 

 

Korxonaning o‟z aylanma mablaglari uning kapitalidan o‟z ifodasini topadi. 

Ustav  kapitali  asosan  foyda  hisobidan  yoki  qoshim  cha  aksiyalar  chiqarish  va 

sotish  hisobidan  ko‟paytirib  boriladi.  Korxona  o‟z  kapitalining    miqdori  qancha 

yuqori  bo‟lsa,  uning  faolyati  shunchalik  boshqa  kreditorlarga  boqliq  bo‟lmaydi, 

ya‟ni  o‟z  aylanma  mablag‟larining  yuqori  salmog‟I  korxonaning  moliyaviy 

jihatdan mustaqiligidan  dalolat beradi. 

 

Aylanma  aktivlarning  ikkinchi  manbasibank  krediti  va  boshqa  qarz 

mablaglari  hisoblanadi.  Korxonaning  normal  faolyatini  olib  boorish  uchun  o‟z 

aylanma  mablaglari  yetarli  bo‟lmasa  oborotga  qisqa  muddati  bank  kreditlari  jalb 

qilinishi  mumkin.  Xo‟jaliklar faolyatida bunday  ahvol  mabsumiy  va  vaqtinchalik 

 

18 

 

zahiralar  va  xarajatlarni  qoplash  akkreditiv  ochish  va  boshqa  hisob  kitoblarni 

amalga oshirish jaraynida va boshqa shunga o‟xshash holatlar da yuzaga keladi. 

 

Xo‟jalik subektlarining aylanma aktivlarini tashkil qilishda kreditning rolini 

quydagilar bilan ifodolash mumkin. 

1.  Kreditning  xo‟jalik  oborotida  ishtirok  etishi  aylanma  mablag‟larni  iqtiosd 

qilishga olib keladi. 

2. Kredit xo`jaliklar faoliyatida uchrabturuvchi mavsumiy ehtiyoj, boshqa holatlar 

bilan bog`liq bo`lishlarning oldiniolishga yardam beradi. 

3.  Kredit  ishlab  chiqarish,  tayorlov  va  sotish  jarayonini  tezlashtiradi  va  hajmini 

oshiradi. 

4. Kredit o1z vaqtida hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkoniyot yaratadi. 

5. Bank korxonalarga kredit berish yo`li bilan ularning faoliyatining yaxshilashga 

tasir ko1rsatadi. 

 

Aylanma  aktivlarning  uchinchi  –  manbasi  –  kreditor  qarzlardir.  Kreditor 

qarz shaklidagi mablag`lar korxonaga tegishli bo`lmagan bo`lsa – da, ular korxona 

oborotida  doimo  ishtirok  etadi.  Shu  tufayli  ular  aylanma  aktivlarning  manbai 

hisoblanadi. Kreditor qarzlarga quydagilar kiradi. 

1. Mol etkazib beruvchilar bilan hisoblar. 

2.  Byujet bo`yicha qarzlar. 

3. Mehnatga haq to`lash bo`yicha qarzlar. 

4. Ijtimoiy  Sug`urta vat a`minot bo`yichaqarzlar. 

5. Mulkiy va shaxsiy sug`urta bo`yichaqarzlar. 

6. Byudjetdan tashqari to`lovlar bo`yicha qarzlar. 

7. Sho`ba korxonalariga qarzlar. 

8. Uyushma korxonalariga qarzlar. 

9. Boshqa kreditorlar. 

 

Aylanma  aktivlarning  boshqa  manbalariga  moddiy  rag`batlantirish  fondi  va 

boshqa fondler qoldiqlari kirishi mumkin. Korxonalarning moliyaviy ahvoli ijobiy 

bo`lsa, o`z vaqtida bank kreditini to`lashi, mol etkazib beruvchilar bilan  – hisob – 

 

19 

 

kitob qilishi, ish haqqini to`lashi byujetga to`lavlarni o`z vaqtida amalga oshirishi 

mumkin. 

 

Korxonaning  moliyaviy  ahvoli  yomonlashganda  to`lanmagan  qarzlar  hosil 

bo`ladi. 

 

To`lanmagan qarzlar 

Bank kreditlari bo1yicha: 

 

 Mol yetkazib beruvchilarga o`z vaqtida to`lanmagan qarzlar; 

 

Ish haqi bo`yicha to`lanmagan qarzlar va boshqalar bo`yicha yuzaga keladi. 

 

To`lanmagan  qarzlarning  yuzaga  kelishi  sabablari  korxona  ko`zlangan 

rejalarning  amalga oshirilmaganligi, aylanma aktivlarida foydalanishida samaraga 

erisha olmaslik va boshqalar bo`lishi mumkin. 

 

Aylanma aktivlardan foydalanishda bo`ladigan kamchiliklar: 

1. Korxonalar o`z aylanma mablag`lari bilan yetarli ta`minlanmagan sharoitida; 

2. Aylanma aktivlar aylanishi sekinlashganda; 

3.  Korxonada  talabdan  ortiqcha  Tovar  moddiy  boyliklar  zahiralari  yigilib 

qolganda; 

4. Aylanma aktivlar ko`zda tutilganidan boshqa maqsadlarda ishlatilganda yuzaga 

keladi; 

 

Korxona  o`z  aylanma  aktivlarining    holatini,  ularning  samaradorlik 

ko`rsatkich larine doimiy nazorat qilib boorish lozim/ 

 

Aylanma aktivlardan foydalanishning samaradorlik ko`rsatkichlari bo`lib: 

a) Aylanma aktivlarning kunlardan aylanish; 

b) Aylanma aktivlarning aylanish koeffisiyenti; 

c) Korxonaning  o`z mablaglari bilan ma`minlan ganlik darojasi. 

d)  Korxona  oborotida  mavjud  bo`lgan  o`z  aylanma  mablag`lari  kabi  asosiy 

ko`rsatkichlar va bir near qo`shimcha ko`rsatkichlar mavjud. 

 

 

 

 

20