Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

MOLIYAVIY INVESTITSIYALAR
 
 
Kiritish yo’nali-
shiga ko’ra
 
 
 
1. Uz
oq muddatli
 
2. Qisqa
 muddatli
 
1. Аksiyad
orlik j
ami
ya
tl
ari
 
2.
 S
ho’
ba
 ko
rxon
alar
i 
3.
 Qa
ra
m xo’
jalik j
ami
ya
tl
ari
 
4.
 Хor
ij
iy kapitalga
 e
ga
 k
orxon
alar
 
5.
 B
oshqa
 korx
ona
lar
 
1. 
Q
immatli qog’
oz
la
r sifa
tida
 
2. 
Ta
’
sis
 ba
da
li
 sifa
ti
da
 
3. 
Qa
rz
 sif
ati
da
 
4.  К
re
dit
 sifa
ti
da
 
1. Uz
oq muddatli
 a
kti
vlar
 bil
an
 
2. Q
isqa
 mudd
atli
 a
ktivlar
 bilan
 
1. Qiymat usul
ida
 
2. Hissali (ulushl
i) qa
tnashish 
usul
ida
 

---

26 
 
- qimmatli qog‘ozlar bozori; 
- oltin, qimmatbaho metal va toshlar bozori; 
- ssuda kapital bozori; 
- hosilaviy moliyaviy instrumentlar bozori. 
Pensiya  va  sug‘urta  fondiga  o‘xshash  moliya  bozorini  bunday  segmentida 
investitsiya qimmatli qog‘ozlar yoki ssuda kapitali bozori orqali amalga oshiriladi. 
Intellektual  investisiyalar  –  kelgusidagi  yangi  ishlab  chiqarish  uchun  texnik 
texnologik  jarayonlar  bilan  bogliq  nomoddiy  (ilmiy,  nou-xau,programmalar,  savdo 
markalar va boshqalar) aktivlarga aytiladi. Uning turlari: 
- ilmiy yangiliklarni ishlab chiqish investisiya; 
- mutaxassislarni tayyorlash uchun qo’yilgan investisiya; 
- ijtimoiy sohaga qo’yilgan investisiya; 
- boshqa yangilik bilan boglik investisiya. 
Har  qanday  mamlakatning  iqtisodiyotini  asosi  haqiqiy  investitsiyani  tashkil 
etadi, jumladan; u yerda jamg‘arma jarayoni va uning ko‘payishi ichki yalpi mahsulot 
(YAIM)ga ko‘paytirish orqali yuzaga keladi.  Hozirgi sharoitda investitsiyani asosiy 
dolzarb  bo‘lgan  innovatsiyani  sotib  olishga  qaratilgan.  Innovatsiya  ijtimoiy  – 
iqtisodiy faoliyatni takomillashtirishga qaratilgan texnologik jarayonni ishlab chiqish, 
intellektual mehnat natijasidagi umumiy faoliyat (ishlab chiqarish, iqtisodiy, xuquqiy 
va  ijtimoiy munosabatlar fanda, san’at va ta’lim sohasi va boshqa faoliyatlar)ning u 
yoki bu sferasidan foydalanishdir. 
Moliyaviy  investitsiya  nimaga  tegishli  bo‘lsa  u  haqiqiy  investitsiyani 
tezlashtiruvchi vosita sifatida ko‘rib chiqilsa, unda bu holat to‘g‘ri hisoblanadi yoki 
bu avvalgi investitsion kapitalni egallanishi qoplanishi va jamg‘arilishiga olib keladi. 
Investitsiyalar  nuqtai-nazaridan  moliyaviy  investitsiyalarni  ko'rib  chiqish 
ma'lum  bir  korxonaning  qimmatli  qog'ozlariga  qo'yilgan  investitsiyalar  deb 
ta'riflanishi  mumkin,  ammo  moliyaviy  investitsiyalarni  oluvchi  korxona  nuqtai 
nazaridan  moliyaviy  investitsiyalarning  xususiyatini  investitsion  hamjamiyatning 
ushbu  korxonani  rivojlantirish  uchun  ishlatishi  hisoblanadi.  Bundan  tashqari,  agar 
investitsiya  jarayonining  mukammal  modelini  ko'rib  chiqsak,  potentsial  investorlar 
korxona, oluvchi  investitsiya  kompaniyasi  ustidan nazoratni  o'z  zimmalariga  olishni 
mo'ljallamagan,  korxonalarning  cheksiz  katta  doirasi  bo'lganida,  kim  uning 
aktsiyadori  yoki  kreditoriga  aylanishi  muhim  emas.
 
Oluvchi  kompaniya  rahbariyati 
o'z mablag'laridan keyinchalik foydalanish va hajmini oshirish uchun aktsiyadorlar va 
kreditorlarning talablarini qondirishi muhimdir. 
Shunday  qilib,  moliyaviy  investitsiyalarni  moliya  bozorida  to'plangan 
sarmoyaviy  hamjamiyatning  mablag'larni  qabul  qiluvchi  korxonalarning  iqtisodiy 
faoliyatiga  jalb  qilish  orqali  saqlash  va  ko'paytirish  maqsadida  to'plashi  mumkin. 
Bunday  holda,  oluvchini  tanlash  mezoni  bu  investitsiya  bo'yicha  istalgan  natijaga 
erishish ehtimolidir. 
Investitsiyaning maqsadi va bularni risk bilan bog‘liqligiga qarab, investitsiya: 
- venchurli (riskli); 
- to‘g‘ridan to‘g‘ri; 
- portfelli; 
- annuitet shaklda bo‘ladi 
 
  Venchurli  (riskli) kapital – bu so‘zni    riskli kapital qo‘ylmani  nomlash uchun 
qo‘llanilgan  bo‘lib,  u  yuqori  risk  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ishlab  chiqarishni  yangi 

---

27 
 
sohasida  aksiya  chiqarish  hisobiga  investitsiyani  jalb  etish  shaklidir.  Venchurli 
kapitalda  qo‘yilgan  kapital  hisob  kitoblarda  tez  o‘zini  qoplash  bilan  bog‘liq 
loyihalarga  kapital  investitsiya  qilinadi.  Kapital  qo‘yilma,  tartib  bo‘yicha 
aksiyalardagi  oxirgi  konversiya  qilish  huquqi  bilan  bog‘liq  korxona  mijozini 
aksiyasini bir qismini sotib olish yoki unga ssuda berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Riskli  kapital  qo‘yilma  yangi  texnologiyalarga  asoslangan  kichik  innovatsion 
korxonalarni  moliyalashtirish  zarurligiga  asoslanadi.  To‘g‘ridan  to‘g‘ri  investitsiya 
mazkur  sub’ektni  boshqarishda  ishtirok  etish  huquqi  orqali  xo‘jalik  sub’ektining 
daromadga  ega  bo‘lish  va  olish  maqsadida  ustav  kapitaliga  mablag‘  qo‘yishni 
bildiradi.  Alohida  ob’ektlarga  investitsiyani  konsentratsiyalash  (zich  jamlanish) 
alohida  yutuqli  natijalarga  erishishga  yo‘naltirilgan  qo‘yilmani  maqsadini  ko‘zlaydi 
va  tadbirkorlik  faoliyati  ustidan  to‘liq  ahamiyatli  bo‘lgan  nazoratlarni  imkoniyatini 
beradi, biroq bu yuqori riskli hisoblanadi.  
Portfel  investitsiyasi  portfelni  shakllantirish  bilan  bog‘liq  va  bu  qimmatli 
qog‘ozlarni  va  boshqa  aktivlarni  sotib  olishni  ifodalaydi.  Portfel  –  vkladchini  aniq 
investitsion  maqsadiga  erishishi  uchun  instrument  vositasini  bajaruvchi  yig‘ilgan 
yagona  holatga  keltirilgan  jamlangan  jami  barcha  turli  xildagi  investitsion 
qimmatliklardir.  Portfelga  bir  xil  formadagi  qimmatli  qog‘ozlar  va  turli  xildagi 
investitsion  qimmatliklar  kirishi  mumkin (aksiya,  obligatsiya,  jamg‘arma  va  depozit 
sertifikatlari, garov guvohnomasi, sug‘urta polisi va boshqalar). Portfel investitsiyasi 
diversifikatsiyalash  mexanizmi  orqali  riskni  agar  tadbirkorlik  ustidan  nazorat  o‘z 
vaqtida  joriy  etilgan  bo‘lsa  va  sof  foydani  aniq  o‘rtachaga  yo‘naltirilgandagina 
kamaytirishga olib boradi.   
Jamg‘arish – bu joriy davrdagi qayta ishlashning moddiy asosini kengaytirish 
orqali  aholi  iste’molini  oshirishga  yo‘naltirilgan  jarayon.  Jamg‘arishning  asosiy 
funksiyasi – takror ishlab chiqarish jarayonining pirovard maqsadi aholining o‘sib va 
o‘zgarib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini bosqichma – bosqich ta’minlash 
bo‘lib  hisoblanadi.  Jamg‘arma,  odatda,  investitsiya  sifatida  iqtisodiyotga  kiritiladi, 
ya’ni  jamg‘armaning  iqtisodiyotga  ijobiy  ta’siri  investitsiyaga  aylangandagina  yuz 
beradi. Jamg‘arma deyilganda aholi, korxona va davlat joriy daromadlarining doimiy 
ehtiyojlarini  qondirish  va  daromad  olish  maqsadlarida  to‘planib  borishi  tushuniladi. 
Jamg‘armaning  hajmi  barcha  faoliyat  yurituvchi  xo‘jaliklar  daromadidan  iste’mol 
sarflarini ayirib tashlash orqali aniqlanadi. Iste’mol sarflari ulushi daromad tarkibida 
qanchalik  yuqori  bo‘lsa,  jamg‘arma  hajmi  shunchalik  kam  bo‘ladi,  ammo  bunday 
holat  investitsiya  faoliyatiga,  uning  taraqqiyotiga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatmaydi. 
Jamg‘armaning  o‘sishi  bir  tomondan,  iqtisodiy  ma’noda  mablag‘larning  iste’mol 
buyumlar harid qilishga yo‘naltirilishini bildirsa, ikkinchi tomondan, muddat jihatdan 
kechiktirilgan  iste’mol  jamg‘armani  anglatsada,  jamiyat  oldida  doimo  bugungi  va 
ertangi  iste’molning  qancha  bo‘lishini  yechish  muammosi  turadi.  Jamg‘arish  bilan 
investitsiya  o‘rtasidagi  muvozanat  makroiqtisodiy  muvozanatga  erishishning  eng 
muhim  shartidir.  Biroq,  bu  muvozanatga  erishish  doimo  oson  kechmaydi.  Bunga 
sabab  investitsiya  darajasi  va  jamg‘arma  darajasining  boshqa-boshqa  jarayon  va 
holatlarga bog‘liqligidir.  
Yuqori jamg‘arish me’yoriga ega bo‘lgan mamlakatlar, boshqa shart-sharoitlar 
o‘zgarmagan  holda,  odatda,  yuqori  iqtisodiy  o‘sish  sur’atlariga  ega  bo‘lishadi.  Shu 
bois ham mamlakatimizga kiritilayotgan investitsiyalar hajmini ko‘paytirish va uning 
iqtisodiy o‘sishini ta’minlashdagi rolini oshirishning muhim zaruriy shartlaridan biri 

---

28 
 
–  bu  jamg‘arish  me’yorining  nisbatan  yuqori  va  barqaror  darajasini  ta’minlash 
hisoblanadi.  Shu  bois  me’yori  barqaror  iqtisodiy  o‘sishning  asosiy  ko‘rsatkichi 
jamg‘arish  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Jamg‘arish  me’yorining  o‘sishi  bilan  YAIMning 
qo‘shimcha  o‘sish  sur’ati  ham  yuz  beradi.  Jahon  amaliyotining  ko‘rsatishicha, 
jamg‘arish  me’yori  25  foizdan  ortiq  bo‘lgan  mamlakatlarda  YAIMning  qo‘shimcha 
o‘sish sur’ati o‘rtacha 4,8 foizga teng bo‘lgani holda, jamg‘arish me’yori 30 foizdan 
ortiq mamlakatlarda ushbu ko‘rsatkich o‘rtacha 8,7 foizni tashkil etgan.  
Annuitet  (nem.  Annuitat  –  yillik  to‘lov)    –    investitsiya,  asosan  pensiyaga 
chiqganlar  uchun  bir  xil  vaqtlar  oralig‘i  ichida  ma’lum  daromadni  vkladchiga  olib 
kelish uchun yo‘naltiriladigan investitsiyadir. Asosan bunda mablag‘ni sug‘urtaga va 
pensiya  fondiga  qo‘yish  hisoblanadi.  Sug‘urta  kompaniyasi  va  pensiya  fondlari 
muomalaga  qarz  majburiyatlarini  chiqaradi,  qaysiki  ular  ya’ni  egalari  kelgusida 
ko‘zda  tutilmagan  harajatlarni  qoplash  uchun  foydalanadilar.  Xayotni  sug‘urtalash 
sug‘urtalovchini moddiy bog‘liqligi ta’minlangan holda sub’ektlarni kutilmagandagi 
o‘lim  holatlarini  moliyaviy  xavfsizligini  ta’minlash  maqsadida  amalga  oshiriladi. 
Pensiya fondi o‘z mijozlarini pensiya yoshiga chiqqandan so‘ng pul mablag‘lari bilan 
moddiy ta’minlab turadi. 
Shuningdek  investisiya  xajmiga  ssuda  foiz  stavkalari  ahamiyatli  ta’sir  etadi, 
demak  investisiyalash  jarayonida  nafaqat  shaxsiy  mablag’lar,  balki  jalb  qilingan 
mablag’laridan ham foydalanish mumkin. Agar kutilayotgan sof foyda normasi ssuda 
foizini o’rtacha  stavkasidan yuqori bo’lsa u  holda investor uchun bunday qo’yilma 
ma’qul hisoblanadi. Shuning  uchun ssudani o’rtacha foiz stavkasini o’sishi mamlakat 
iqtisodiyotida investisiya xajmini kamayishiga olib keladi. Bunday holda davlat pulni 
kredit  emissiyasini  chegaralash  orqali  muomaladagi  pul  massasini  kamaytirish 
maqsadida restriksion siyosat olib boradi.