Alisher Navoiy (1441-1501) buyuk shoir va mutafakkir, davlat

---

 

Alisher Navoiy (1441-1501) - 

buyuk shoir va mutafakkir, davlat 

arbobi. To‘liq ismi Nizomiddin 

Mir Alisher. Navoiy tahallusi 

ostida chig‘atoy (eki o‘zbek tili) 

hamda forsiyda (fors tilidagi 

asarlarida) ijod qilgan. G‘arbda 

chig‘atoy adabiyoti hisoblanmish 

o‘zbek adabiyotining eng yirik 

namoyondasi. Umuman olganda, 

butun turkiy xalqlari orasida u kabi yirik shaxs yo‘qdir. 

Alisher Navoiy sheʼrni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. 

Ulugʻ shoirning ilk sheʼriy devonini muxlislari tuzgan boʻlsalar, 

birinchi devoni – «Badoye ul–bidoya» («Badiiylik ibtidosi»)ni 1472–

1476-yillarda shohning amri va istagiga koʻra oʻzi kitob qildi. 1485–

1486–yillarda ikkinchi devon – «Navodir un–nihoya»(«Nihoyasiz 

nodirliklar») maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481–1482–yillarda 

«Vaqfiya» asarini yozadi.  

1483–yilda oʻz «Xamsa»sini yoza 

boshlab, 1485–yilning boshida yugatadi. Shoir 

ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming 

misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy 

tilda birinchi marotaba «Xamsa» 

yaratiladi. 1480–1490–yillar Navoiy uchun 

badiiy ijodda samarali davr boʻldi. Shoir 

«Xamsa» dan keyin koʻp oʻtmay, ketma–ket 

nasriy kitoblar yaratdi. U 1488–yilda yozgan 

«Tarixi mulki ajam» («Ajam shohlar tarixi») 

shularning biri edi. Bu asar «Muhokamat ul–

lugʻatayn»da «Zubdat ut–tavoxir»(«Tarixlar qaymogʻi») deb ham 

ataladi.  

 

 

SINTAKSIS 

 

So‘zlarni tilning ma’lum qoidalari asosida bir-biriga bog‘lab 

so‘z 

birikmasi

 va 

gap

 hosil qilish sintaktik hodisasidir, ana shunday 

hodisalarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi esa 

sintaksis

 deb yuritiladi. 

Sintaksis yunoncha 

syntaxis

 so‘zidan olingan bo‘lib, 

yopishtirish, 

bog‘lash 

degan ma’nolarni anglatadi.

 

So‘zlarning gapdagi bog‘lanishi sintaktik aloqa deyiladi va  sintaktik 

aloqa 

sintaksis

 bo‘limda o‘rganiladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

Gaplarda

 

so’zlarning o’zaro bog’lanishi ikki xil bo’ladi:  

1) teng bog’lanish;    

2) tobe bog’lanish.  

1. 

Bir mustaqil so‘z boshqasiga ergashmay, izohlamay 

bog‘lansa, 

teng bog‘lanish

 deyiladi.  

M:

 

opam va kitob;    daftar, 

qalam 

 

So‘zlarning teng bog‘lanishi 

so‘z qo‘shilmalarini

 hosil qiladi. 

Teng bog‘lanishda tobe va hokim so‘z bo‘lmaydi, ikkala so‘z ham 

teng huquqli bo‘ladi 

M:

 yoshlar va kelajak, otam bilan onam, oy hamda quyosh.

 

Quyidagi vositalar bilan bo’g’langan mustaqil so’zlar teng 

bog’lanishni yuzaga chiqaradi:  

1) birikiruvchi bog’lovchilar

:

 

va, hamda

, 

bilan-u, -yu, -da;

  

2) zidlov bog’lovchilar: 

ammo, lekin, biroq, balki

;  

3) ayiruv bog’lovchilari: 

yo, yoki, yo-yo, goh-goh, dam-dam

;  

4) inkor bog’lovchisi: 

na…na…,  

5) sanash ohangi: 

M: 

1. Abdusattor, Qahramon, 2) yer-u osmon; 3) oy-u 

quyosh; 4) Sarvinoz yoki Diyora;  5) ba’zan qor, ba’zan yomg‘ir; 

6) na kitob, na daftar; 7) ko‘z hamda quloq, 8) Botir va men.