Lim maktablarida foydalaniladigan kartalar va atlaslar

 

va

 

sintetik 

kartalarga  bo’linadi.  Analitik  kartalar  hodisalarning  (jarayonlarni) 

ayrim  tomonlarini  yoki  xususiyatlarini,  bu  hodisalarning  boshqa 

tomonlari  yoki  xususiyatlari  bilan  aloqalari  o’zaro  bog’liqligini 

hisobga  olmagan  holda  butundan  ajratib  ko’rsatadi.  Havo  harorati, 

---

shamollar, 

yog’in-sochinlar 

yoki 

balandlik 

mintaqalari, 

yonbag’irlarning  qiyaligi,  parchalanib  ketganligi  va  boshqalar.  Ular 

iqlim,  relefning  ayrim  xususiyatlarini  alohida  qayd  etadi.  Sintetik 

kartalar  kartaga  olinayotgan  hodisalar  haqida  to’liq  tasavvur  beradi, 

ularda  ushbu  hodisalarning  o’ziga  xos  komponentlari,  xususiyatlari, 

ichki  va  tashqi  aloqalari  hisobga  olinadi  hamda  ularni  integral 

tavsiflari  beriladi,  lekin  bularning  har  birini  kartada  alohida  aniq  va 

analitik  tarzda  ko’rsatmaydi.  Masalan,  landshaft  kartalari,  iqlim 

rayonlashtirish  kartalarida  qator  ko’rsatkichlarning  majmui  asosida 

(harorat, yog’in-sochinlar, ularning bir yillik o’zgarishi va boshqalar) 

iqlimiy jihatlar ajratiladi. 

Hodisalarning  bir  qancha  xususiyatlarini  birgalikda  yoki  bir 

qancha  o’zaro  bog’langan  hodisalarni,  lekin  ularning  har  birini 

alohida  o’zining  ko’rsatkichida  ko’rsatadigan  kompleks  kartalar 

alohida  toifani  tashkil  etadi.  Masalan,  sinoptik  kartalar,  topografik 

kartalar va boshqalar. Kartalar ularni o’rganish, hisobga olish, saqlash 

va  boshqa  maqsadlar  uchun  tasniflanadi.  Kartalarni  ilmiy  asosda 

tasniflash  ularning  alohida  turlariga  xos  bo’lgan  xususiyatlar  va 

qonuniyatlarni o’rganishni osonlashtiradi. Shuningdek, u kartografik 

ishlab chiqarishni tashkil etishda o’z aksini topadi va korxona ishini 

samarali  yo’lga  qo’yishga  yordam  beradi.  Kartalarning  kataloglarini 

tuzish,  ularni  kartalar  saqlanadigan  xonalarda  tizimli  ravishda 

joylashtirish  va  saqlash  uchun  zarur.  Kartalar  saqlanadigan  joylar, 

masalan,  kutubxonalar  uchun  tasniflash  muhim  hisoblanadi.  Karta 

yoki atlasning dasturi loyihalashning negizi hisoblanadi va u quydagilarni 

o’z  ichiga  oladi:  karta  tuziladigan  hudud  nomi,  kimlar  uchun 

---

mo’ljallanganligi,  daraja  to’ri,  tipi  karta  va  atlaslarningi  mavzulari, 

matematik  asosi,  kartalarning  mazmuni,  genaralizatsiya  tamoyillari, 

tasvirlash usullari va shakllari, statistik va kartografik manbalari, ulardan 

foydalanish tartibi hamda karta yoki atlas tayyorlash texnalogiyalari. 

Ushbu  ko’rsatilgan  ishlar  bajarilib,  mutaxasislar  va  buyurtmachilar 

tomonidan muhofaza qilinib, tasdiqdan o’tgandan so’ngina u asosiy hujjat 

bo’lib hisoblanadi va undan amaliyotda foydalanish yo’lga qo’yiladi. 

2. Umumta’lim maktablari atlaslari tahlili. 

Respublikamizda  umumta’lim  maktablarida  geografiya  fanini 

o’qitishda nazariy bilimlar berish bilan birgalikda, amaliy mashg’ulotlarni 

olib  borish  ham  tasdiqlangan  dastur  asosida  olib  borishi  lozimligi 

belgilangan.  Dastur  asosida  har  bir  sinfda  boblar  bo’yicha  amaliy 

mashg’ulotlar  olib  boriladi.  Bunda  sinflarga  belgilangan  geografiya 

fanlarida alohida devoriy va yozuvsiz kartalardan, geografik atlaslardan 

keng  foydalaniladi.  Ta’lim  beruvchi  o’qituvchi  tomonidan  fanning 

nazariy 

jihatlarini amaliyot bilan bog’lab olib borish o’quvchilarning 

geografiya  faniga  qiziqishini  oshirishi  bilan  birgalikda,  atlaslardan 

foydalanish darajasi va ko’nikmasini shakllantiradi. 

 

Quyida  umumta’lim  maktablarida  foydalaniladigan  geografik 

atlaslarning tahlili berilgan.  

 4-sinflar  uchun  -  “Tabiatshunoslik”  faniga  mo’ljallangan  atlaslar 

bo’lib, geografiya to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar tasvirlangan. Unda 

shartli belgi, plan, karta, atlas to’g’risida tushunchalar berilgan. 

5-sinf  atlasi  “Tabiiy  geografiyaning  boshlang’ich  kursi”ga 

bag’ishlangan bo’lib, unda geografiyaning asosi bo’lgan umumgeografik 

manbalar, kartada mahsus belgi modellar yordamida tasvirlangan. Unda 

---

insonlarning  yer  shakli  va  uning  yuza  qismi  haqidagi  tasavvurlarnig 

o’zgarishi,  buyuk  geografik  kashfiyotlar,  yarimsharlar  kartalari,  buyuk 

geografik  kashfiyotlar  kartalari,  yerning  shar  shaklini  isbotlovchi 

tasvirlar, gorizontning kengayishi, oy tutilishi, quyosh sistemasi, joy plani 

va  qisqa  plan  olishni  bajarish,  shartli  belgilar,  kartada  masshtabning 

o’zgarishi,  yerning  kosmik  suratlardagi  tasviri,  joyda  kompas, 

yulduzlarga  qarab,  quyosh  va  soatlarga  qarab  mo’ljal  olish,  joy  planini 

tuzish,  yer  yuzasining  geografik  kartada  tasvirlanishi,  yerning 

o’lchamlariga  oid  tasvirlar,  geografik  globus  va  kartalardagi  xatoliklar, 

meridian va parallellar, ularning globus va kartalarda tasvirlanishi, globus 

va  kartaning  farqlari,  joyning  kartadagi  ko’rinishi  haqida  ma’lumotlar 

berilgan. Shuningdek, litosferaning umumiy tuzilishi, uning tarkibida yer 

qobig’ining harakati va tuzilishi, gidrosfera qismida dunyo suv zahiralari 

to’g’risida, suvning tabiatda aylanishi, daryo vodiysi, okean tubi va relefi, 

atmosfera  qismida  atmosferaning  tuzilishi,  havo  tarkibi,  bulutlarning 

hosil  bo’lishi  va  turlarig’aqidagi  ma’lumotlar  berilgan.  Yerning  quyosh 

atrofidagi harakati va quyosh nuri bilan yoritilishi, O’zbekistonning tabiiy 

kartasi,  okeanlar  tabiiy  kartasi,  dunyoning  siyosiy-ma’muriy  kartasi, 

dunyo  irqlari,  tabiat  zonalari,  o’simliklar,  hayvonot  dunyosi  kartalari 

hamda geografiya faniga oid eng muhim ma’lumotlar geografik tasvirlar 

orqali keltirilgan. 

6-sinfda  “Materiklar  va  okeanlar  tabiiy  geografiyasi”  faniga 

mo’ljallangan. Atlasida Yer sharini bir butun shaklda va ularni materiklar 

va  okeanlarga  bo’lib  o’rganish  mumkinligini  va  ularning  relefi, 

geologiyasi,  tuproq,  o’simliklari,  iqlimi,  hayvonot  dunyosi  va  aholisi 

to’g’risida  ko’rgazmali  shaklda  ma’lumot  beradi.  Atlasda  kartalar 

---

quyidagi tartibda keltirilgan: yer po’stining tuzilishi va litosfera plitalari, 

dunyoning  tabiiy,  iqlim,  iqlim  mintaqalari  va  o’lkalari,  tabiat  zonalari, 

siyosiy,  xalqlar  va  aholi  zichligi  kabi  kartalar  berilgan.  Materiklarning 

tabiiy,  iqlim,  tabiat  zonalari  va  kompleks  kartalari  hamda  okeanlarning 

tabiiy kartalari keltirilgan.    

7-sinfda  “O’rta  Osiyo  va  O’zbekistonning  tabiiy  geografiyasi”ni 

o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, unda O’rta Osiyo va O’zbekistonning 

siyosiy, tabiiy, geologik, tektonik, iqlim, ichki suvlari, tuproq, o’simlik, 

zoologik  va  tabiiy  geografik  rayonlashtirish  kartalari  berilgan. 

Shuningdek  bu  atlasda    O’zbekistonning  tabiatni  muhofaza  qilish, 

qo’riqlanadigan  hududlar,  landshaft  va  tabiiy  geografik  rayonlashtirish 

kartalari alohida tasvirlangan. 

8-sinf  uchun  mo’ljallangan  “O’zbekistonning  iqtisodiy  va  ijtimoiy 

atlasi”da  O’zbekistonning  tabiiy,  siyosiy  ma’muriy,  aholi  va  mehnat 

resurslari, yoqilg’i, elektroenergetika, qora va rangli metallurgiya, kimyo, 

mikrobiologiya,  mashinasozlik  va  metalni  qayta  ishlash,  qurilish 

materiallarini  ishlab  chiqarish,  yengil  sanoat,  oziq-ovqat,  qishloq 

xo’jaligi,  donli  ekinlar,  paxtachilik,  uzumchilik,  meva  rezavor  ekinlar, 

sabzovot  poliz  va  oziq-ovqat  ekinlari,  kartoshka  yem-hashak  ekinlari, 

chorvachilik,  irrigatsiya  va  melioratsiya,  tashqi  iqtisodiy  aloqalar, 

umumta’lim  maktablar,  litsey,  kollej,  oliy  o’quv  yurtlari,  sog’liqni 

saqlash,  kutubxonalar,  turistik  va  xalq  hunarmandchiligi,  transport, 

iqtisodiy  kartalar  to’liq  ravishda  keng  ma’lumotlar  asosida  berilgan. 

SHuningdek,  bu  atlasda  respublikamizdagi  viloyatlarning  iqtisodiy 

kartalari alohida berilgan. 

9-sinf  uchun  mo’ljallangan  “Dunyoning  iqtisodiy  va  ijtimoiy 

---

geografiyasi”  atlasida  dunyoning  tabiiy,  siyosiy,  yer  resurslari,  suv 

resurslari, o’rmon resurslari, ekologik, aholi, til oilalari va xalqlar, dinlar, 

irqlar,  urbanizatsiya,  yashash  hayot  darajasi,  mineral  xom-ashyo 

resurslari,  yoqilg’i,  elektr-energiya,  qayta  ishlovchi,  qora-rangli 

metalurgiya,  kimyo,  mashinasozlik,  to’qimachilik  sanoati,  agroiqlim 

resurslari,  qishloq  xo’jaligi,  donli  ekinlar,  texnik  ekinlar,  chorvachilik, 

transport  va  mamlakatlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  darajasi, 

rivojlangan davlatlar va regionlarning kartalari berilgan. 

Bulardan  tashqari  1963  yilda  O’zbekiston  tabiiy  atlasi,  1980  yilda 

O’zbekiston o’quv o’lkashunoslik atlasi, 1983-1985 yillarda 2 jildli atlasi, 

2000  yilda  Toshkent  geografik  atlasi  yaratilgan.  Mustaqillikka 

erishilgandan  so’ng  1999  yilda  “O’zbekiston  geografik  atlasi”  chop 

etilgan.  Unda  56  ta  karta  bo’lib  lanlshaftlar,  atrof  muhitni  muhofaza 

qilish, Orol dengizi, mehnat resurslari, yoqilg’i energetika va neft-kimyo 

sanoat kartalari, g’allachilik, tashqi iqtisodiy aloqalar va boshqa kartalar 

mavjud.  Shu  bilan  birgalikda  8  ta  tabiiy-geografik  va  8  ta  iqtisodiy 

rayonlar kartalar berilgan. Ochiq joylarida  karta mazmunini boyituvchi 

tabiiy manzaralar va iqtisodiyotiga tegishli suratlar bilan boyitilgan.