Globalization process and ethics problems

So‘zlashuv uslubi. 
Bu usul leksikasi, fonemasi, morfologiyasi va sintaksisi bilan 
xalqning oddiy so‘zlashuv tilini o‘zida aks ettiradi. So‘zlashuv uslubi uchun oddiylik, 
soddalik, betakalluflik, hayajonlilik hosdir. So‘zlashuvda odatda kundalik muomalada, 
muloqotda  ko‘p  ishtirok  etadigan,  o‘zaro  turmush  ikir  -  chiqirlari  haqidagi 
munosabatlarni ta’minlaydigan, kundalik aloqa - aralashuv uchun xizmat qiladigan til 
birliklari ko‘p uchraydi : xol - axvol so‘rashlarda, o‘zaro samimiy aloqalarda, uy - 
ro‘zg‘or,  qo‘ni  -  qo‘shnichilik,  qarindosh  -  urug‘chilik  aloqalarida,  kundalik 
suhbatlarda  uchraydigan  birliklardan  ko‘p  foydalaniladi:  mayli,  mayliga,  xo‘p, kirib 
turnig,  chikib  to‘ring,  so‘rab  qo‘ying,  salomat  bo‘ling,  xudoga  shukur,  qoyil, 
boravering,  yashavoring,  omon  bo‘ling,  barakalla,  o‘rgilay,  aylanay,  ishqilib, 

---

86 
 
bo‘ptida, keling, ishlab turibmiz, salom ayting, zang‘ar, qurg‘ur, qotirib tashladik, 
qo‘yavering kabilar ko‘p uchraydi. 
So‘zlashuv uslubidagi og‘zaki nutqda ba’zan yozma nutqka,  
Shevaga, 
vulgarizm va boshqalarga hos va so‘z Shakllarining ta’siri bo‘ladi. Bu xususiyat ancha 
yashovchandir. Xar bir   Sheva vakili jonli so‘zlashuvda o‘z  
Shevasida 
gapirishga odatlanib qolgan bo‘ladi. 
Boshqa  tillarga  oid,  kundalik  turmush  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  lug‘asiy  birliklar 
so‘zlashuvda ko‘p uchraydi. Va aksariyat xollarda u orqali ikkinchi tilga o‘zlashadi 
M: ostanovka, tolka, privet, daje, ladno, dom .kabilar. 
So‘zlashuv  nutqida  samimiylik,  xalqchillik,  soddalik,  erkinlik  ancha  kuchli 
bo‘ladi. Ana shunga ko‘ra so‘zlar adabiy til me’yorlaridan farqlangan xolda qo‘llanadi: 
olib  kel  -  obke,  ko‘yib  yubor  -  ko‘yvor.  Nutq  jarayonida  so‘zlarni,  gaplarini, 
qisqartirgan  xolda  ko‘llash  ham  xarakterli  bo‘ladi.  Dilfo‘za  -  Dilfo‘z,  Xa!,  yuq!, 
Albatta!  Vaziyat  suhbatdosh  uchun  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  xolatda 
suhbatdoshlarning  imo  -  ishoralari,  harakatlari,  ovozning  kuchayishi  va  pasayishi, 
to‘xtatish, sukutlar, kisqasi xar bir xolat muhim o‘rin tutadi. 
Rasmiy  uslub. 
Bu  usul  rasmiy  xujjatlar  til  xususiyatlarini  o‘zida 
mujassamlashtiradi-  Elonlar, konunlar, sud  va  davlat  idoralari  xujjatlari shu  uslubda 
yoziladi.  Ariza,  tilxat,  ma’lumotnoma,  chaqiruv  qog‘ozi,  taqlifnoma,  shartnoma, 
tarjimaiy  xol,  e’lon,  adres,  tavsifnoma.  hisobot  kabi  xujjatlar  ham  rasmiy  uslubda 
bo‘ladi.  Bunday  uslubdagi  xujjatlar  qisqa,  aniq  va  barcha  uchun  tushunarli  qilib 
tuziladi. Bu uslubning ham o‘ziga hos leksik hamda grammatik xususiyatlari mavjuv: 
so‘zlar  o‘z  ma’nosida  qullanadi,  ko‘pinchalik  ma’lum  ayrim  qisqartma  so‘zlar 
ishlatiladi, xar bir soxaning o‘ziga hos terminlaridan foydalaniladi. Mazkur uslubning 
asosiy xususiyatlari eng avvalo fikrni aniq ifoda qilinishi va ifodaning bir hil kolipda 
bayon  etilishida  ko‘rinadi.  Rasmiy  uslub  leksikasining  yana  bir  xususiyati  unda 
professional  (yuridik,  diplomatik,  ma’muriy  va  boshqalar)  terminalogiYaning 
mavjudligidir:  akt,  guvoxnoma,  qaror,  qidirish,  aybni  og‘irlashtiradigan  xato, 
axdlashuvchi  oliy  tomonlar,  elchi,  elchixona,  ishonchli  vakil,  nota,  shartnoma, 
bayonot, dekloratsiya, vizit, diplomatik protokol, xalqaro vaziyat va xokozo. Bu uslubda 

---

87 
 
jargonlar, og‘zaki so‘zlashuv uslubiga hos so‘zlar ishlatilmayli. 
Ilmiy  uslub. 
Ilmiy  uslub  fanning  turli  soxalariga  aloqador  so‘z  va  atamalarni 
ko‘proq tasarruf qilish, bayonning ko‘proq mantiqiy dalillarga suyanish bilan boshqa 
uslublardan  aniq,  qoidalar,  formulalar,  asosida  ifodalanishi  bilan  farqlanadi.  Ilmiy 
uslubda so‘zlar o‘z ma’nosida ko‘llaniladi: qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga 
xizmat  qiladigan,  ajratilgan  bo‘laklar,  kirish  so‘z  va  iboralar,  shuningdek  qo‘shma 
gaplardan ko‘proq  foydalaniladi.  Ilmiy  nutq  asosan  ilmiy  ishlar  nutqi  bo‘lib,  uning 
aniq  ko‘rinishlari  ilmiy  maqola,  ilmiy  risola,  dissertadiyalar,  monografiyalar,  ilmiy 
ma’ruzalar  Shaklida  namoyon  bo‘ladi.  Ilmiy  uslubning  xozirgi  zamon  taraqqiyoti 
bilan bog‘liq ravishda quyidagi umumiy xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin: 
-
 
Axborotning ob’ektivligi, aniqligi. 
-
 
nutqning ma’lumotlarga boyligi. 
-
 
fikrning qisqa va lo‘nda ifodalanishi. 
Ilmiy  nutqning  kitobiy  uslubga  tegishliligi  unda  aytiladigan  fikrinig  oldindan 
o‘ylab  ko‘yilishida,  uning  monologik  xarakterga  ega  bo‘lishida,  mantiqiylik,  fikr 
bayonotining qat’iy tartIbnda, adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilishda, uslubiy bir 
hillik xarakteriga ega ekanligida ko‘rinadi. 
Publitsistik  uslub. 
Davrning  ijtimoiy-siyosiy  dolzarb  mavzusini  aks  etirish 
publitsistik  uslubga  hosdir. 
Publitsistika  – 
so‘zi lotincha  so‘z  bo‘lib,  ijtimoiy  yoki 
xalq, ijtimoiy xalqchil degan ma’nolarni bildiradi. Publitsistik nutqda ta’sirchan so‘z 
va so‘z birikmalaridan, maqol va aforizmlardan ham foydalaniladi. Publitsistik uslubda 
gap bo‘laklari odatdagi  tartibda bo‘ladi.  Kesimlar, buyruq  va  xabar  maylidagi  fellar 
bilan  ifodalaniladi:  darak,  xis-hayajon  va  ritorik  so‘roq  gaplardak,  yoyiq 
undalmalardan,  takroriy  so‘z  va  birikmalardan  foydalaniladi.  Matbuot  nutqi  odatda 
ijtimoiy  -  siyosiy,  iqtisodiy,  ma’naviy  -  axloqiy,  adabiy  -  tanqidiy  mavzulardagi 
ommaviy nashrlarda, notiqlarning nutqlarida, radio va TV da chiqishlarida namoyon 
bo‘ladi.  Publitsistik  va  badiiy  uslubning  ham  o‘xshash  tomonlari  bor.  Xar  ikkala 
uslubda ham emotsionallik, ekspressivlik, obrazli ifodalar, tasviriy  vositalar,  badiiy 
til imkoniyatlaridan foydalanishga intilish kuchli. Publitsistik uslubda gazeta tili alohida 
o‘rin egallaydi. Chunki gazeta va publitsistika bir - biri bilan chambarchas bog‘liq. Shu 

---

88 
 
bilan birga, gazeta uslubi publitsistik uslubning bir tarmog‘i xisoblanadi. Publitsistik 
uslubda til vositalaridan foydalanishda muallifning individual uslubi deyarli ajralib yoki 
sezilib turadi. Ayniqsa, bu xolat ocherk, feleton, badiiy publistik maqolada tez ko‘zga 
tashlanadi. 
Badiiy  uslub. 
Badiiy  uslub  nutqning  boshqa  uslublaridan  dastlab  o‘zining 
obrazliligi,  estetikligi  va  ta’sir  etish  vazifasi  bilan  ajralib  turadi.  Badiiy  nutqda  til 
leksikalarining hamma qatlamlari ishtirok etadi. 
Badiiy  uslub uchun shaxsiy obrazli so‘z ishlatish  xarakterlidir. Xar bir muallif 
o‘ziga  hos  usullardan  foydalanadi.  Bu  bilan  o‘ziga  hoslikka,  asarni  o‘qimishli 
bo‘lishini ta’minlashga intiladi. Badiiy nutqda asosan tilning badiiy ta’sir vositalari 
ishlatilgan  bo‘lib,  boshqa  uslublarga  hos  hususiyatlar  ma’lum  maqsad  bilan 
cheklangan  miqdorda,  shartli  ishlatiladi.  Badiiy  nutq  usulining  uchta  ko‘rinishlari 
mavjud: 
-
 
Nasriy nutq 
-
 
Poetik nutq. 
-
 
Dramatik nutq. 
Bular  ichida  poetik  nutq  tilning  badiiy  tasviriy  vositalaridan  foydalanishning  eng 
Yuksak namunasi xisoblanadi.  
Tun bilan yig‘laydi