Globalization process and ethics problems

tushuncha,  muhokama  va  aqliy  xulosalardan 
iborat. 
 
Tushunchada 
–  predmetlarning  umumiy  va  asosiy  belgilari  aks  ettiriladi. 
Tushuncha so‘z bilan ifodalanadi. So‘z tushunchaning tashqi formasidir.  
 
 
Tushunchaning  mazmuni  - 
bu  predmetdagi  asosiy  belgilarning  umumlashmasi 
haqidagi  bilimdir.  Agar  tushunchaning  mazmuni  voqelikni  to‘g‘ri  aks  ettirsa, 
voqelikka muvofiq kelsa, bunday tushuncha to‘g‘ri tushuncha bo‘ladi. 
Tushunchaning 
hajmi  -  muhim 
belgilari  tushunchada  aks  ettan  predmetlar  doirasi  haqidagi  bilimdir. 
Hajm  jixatdan  keng  bo‘lgan  tushuncha,  mazmun  jixatdan  tor  bo‘ladi.  M: 
"Daraxt" 
tushunchasi  xajm  jixatdan 
"olma  daraxti" 
tushunchasiga  nisbatan  keng  bo‘lsa-da, 
mazmun  jixatdan  tor.  Chunki 
"olma  daraxti" 
tushunchasi  mazmunida  daraxt 
tushunchasining barcha belgilari bo‘lishi bilan birga, o‘ziga hos belgilari ham mavjud. 
      Tushunchalar  mazmuniga  ko‘ra, 
konkret  va  abstrakt 
tushunchalarga  bo‘linadi. 
Konkret: 
"Toshkent","non", "ob-xavo". 
Abstrakt: 
"Kattalik", "botirlik", "g‘amxo‘rlik" 
kabilardir. 
 
Ta’rif - 
ta’riflashning to‘rt qoidasi bor. 
1.
 
Ta’rif  mutanosib  bo‘lmog‘i  kerak.  Ya’ni
 
aniqlanuvchi  tushuncha  bilan 
aniqlovchi tushuncha teng bo‘lmog‘i kerak. 
2.
 
Ta’rifda  aylanma  bo‘lmasligi  kerak.  M: 
"Kulgi  qistaydigan  narsa  –  kulgili 
narsadir". 
3.
 
Ta’rifda  inkor  bo‘lmasligi  kerak.  M: 
"yorug‘lik  -  qorong‘ilikning  yo‘qligidir" 
kabi ta’rif yorug‘likning ta’rifini tushuntirib bera olmayli. 
4.
 
Ta’rif kisqa, ravshan va aniq bo‘lmog‘i lozim. 
Tushuncha  ta’rifdan  ko‘ra  mazmundorroqdir.  Ta’rif  tushunchani  toraytiradi. 

---

64 
 
Ta’rifning  asosiy  vazifasi  tekshirish  natijalarini  yakunlash,  olingan  bilimlarning, 
nutq  qaratilgan  predmet  yoki  hodisaning  qisqa  ifodasini  berib,  mustaxkamlashdir. 
Ta’rifda  tushunchaning  asosiy  belgilari  mustaxkamlanadi.  Notiq  so‘zlayotgan 
paytda quyidagilardan foydalanishi mumkin. 
1.
 
Ko‘rsatish 
- bevosita idrok qilinayotgan predmet bilan tanishuvning eng sodda 
usulidir. Ko‘rsatish predmetning xususiyatlarini tushunishda birinchi bosqichdir. 
2.
 
Tasvirlash - 
notiq xikoya qilayotgan u yoki bu predmetning belgilarini bir-bir 
sanab ko‘rsatishdan iborat.
 
3.
 
Tavsiflash  - 
bunda  notiq  predmet  yoki  voqealarning  ba’zi,  alohida  xarakterli 
belgilarini ko‘rsatadi. 
Buyumlarning  va  ularning  belgilari  haqida  biror  narsani  tasdiqlab  yoki  inkor 
qilib aytilgan fikr 
muhokama 
deb ataladi. 
 
Aqliy xulosa. 
– Bu tafakkurning shunday formasidirki, uning yordamida  u yoki 
bu hildagi muxokamalardan yangi muxokama chiqariladi. Aqliy xulosaning uch turi 
mavjud: 
deduktiv, induktiv va analogiya.
 
1.
 
Deduktiv  aqliy  xulosa 
–  fikr  umumiydan  xususiyga  qarab  rivojlanadi.  M: 
Hamma planetalar sharsimon. Er planeta. Demak er sharsimon. 
2.
 
 Induktiv aqliy xulosa - 
fikr xususiydan umumiylikka qarab boradi. M: 
O‘tgan 
kuni, kecha va bugun rosa yomg‘ir yog‘di. Shu xaftada yomgir ko‘p yog‘di. 
Notiq 
uchun sochilgan faktlarni hamrab olish  va ixcham shaqlda ifodalash muhim rol 
o‘ynaydi.  
3.